Το 2000, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Eρευνας (European Research Area) για τη στενότερη συνεργασία των χωρών της Ε.Ε., τη διευκόλυνση της κινητικότητας των ερευνητών και την ενίσχυση της καινοτομίας και ανταγωνιστικότητας των ερευνητικών ιδρυμάτων. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Eρευνας (ERC) και το χρηματοδοτικό πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» είναι καρποί αυτής της προσπάθειας. Η πρωτοβουλία είχε θετικές επιπτώσεις και στη βασική και στην εφαρμοσμένη έρευνα. Χάρη στη χρηματοδότηση προγραμμάτων κράτησε αρκετά καινοτόμα μυαλά στην Ευρώπη. Δεν διέκοψε, πάντως, τη ροή επιστημόνων, κυρίως προς τις ΗΠΑ. Και η Ελλάδα ωφελήθηκε σημαντικά. Ωστόσο, γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και η απουσία ενός ενιαίου φορέα για την έρευνα έχουν ως αποτέλεσμα το όφελος να είναι δυσανάλογα μικρό και σε σχέση με το εξαιρετικό δυναμικό της και σε σύγκριση με χώρες αντίστοιχου μεγέθους. Η Ελλάδα με 69 χορηγίες βρίσκεται πολύ πίσω από τη Φινλανδία (223), τη Δανία (273), την Αυστρία (361), το Βέλγιο (491), την Ελβετία (594) και την Ολλανδία (1.124). Από μόνο του ένα ολλανδικό πανεπιστήμιο (Leiden) είχε διπλάσιες χορηγίες από την Ελλάδα (132) την περίοδο 2007-2023.
Η απουσία συντονισμένης ενίσχυσης της έρευνας, παρά τις εκκλήσεις της επιστημονικής κοινότητας, οδηγεί καινοτόμους επιστήμονες στο εξωτερικό. Oσοι φεύγουν έχουν αρκετούς λόγους να μη θέλουν να επιστρέψουν. Οι αμοιβές είναι απαράδεκτα χαμηλές, η χρηματοδότηση της έρευνας μικρή, ο προϋπολογισμός των ΑΕΙ δεν έχει επιστρέψει στα προ της κρίσης επίπεδα, υπάρχουν εμπόδια στη συνεργασία ΑΕΙ και ερευνητικών ιδρυμάτων και η γραφειοκρατία στη διαχείριση ερευνητικών πόρων έχει διαστάσεις καφκικού μυθιστορήματος – αντιμετωπίζει τον ερευνητή εκ προοιμίου ως υποψήφιο απατεώνα και καταχραστή.
Τι κάνουμε μέχρι να λυθούν τα προβλήματα με εκ βάθρων αλλαγές στην οργάνωση της έρευνας; Θα συνεχίσουμε να θεωρούμε τους απόδημους επιστήμονες χαμένους για την πατρίδα τους – εκτός αν περιστασιακά συμμετέχουν σε εκλεκτορικά σώματα, επιτροπές αξιολόγησης και συμβούλια ή συνεργάζονται με εγχώριους φορείς; Το επιστημονικό δυναμικό των αποδήμων είναι ανυπολόγιστο και η χαρτογράφησή του ελλιπής· σημαντικές προσπάθειες γίνονται από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, που όμως επικεντρώνει την προσοχή του στην καταγραφή της εγχώριας έρευνας.
Χωρίς την αξιοποίηση του δυναμικού των απόδημων ερευνητών, η ανάπτυξη στην Ελλάδα θα κάνει πηδηματάκια και όχι άλματα.
Για να μπορέσει η Ελλάδα να αξιοποιήσει άμεσα το ερευνητικό δυναμικό των αποδήμων, χρειάζεται να κάνουμε ό,τι έκανε η Ε.Ε. το 2000· να δούμε τον παγκόσμιο ελληνισμό ως ενιαίο χώρο έρευνας, όπου θα υπάρχουν διαφόρου είδους συνεργασίες. Ενδεικτικά αναφέρω κοινά ερευνητικά προγράμματα, τη συμμετοχή Ελλήνων υποτρόφων σε ερευνητικά προγράμματα αποδήμων, σεμινάρια από πεπειραμένους απόδημους ερευνητές με στόχο την ενημέρωση νέων ερευνητών για τις προϋποθέσεις μιας επιτυχημένη αίτησης χρηματοδότησης, τη χρηματοδότηση ανταλλαγών, τη θέσπιση θέσεων επισκέπτη καθηγητή ή επισκέπτη ερευνητή, τη σύνδεση καινοτόμου έρευνας με το επιχειρείν, την κινητοποίηση απόδημων χορηγών για τη χρηματοδότηση έρευνας στην Ελλάδα. Σε κάθε σημαντικό ΑΕΙ των ΗΠΑ υπάρχουν έδρες και κτίρια με ονόματα Ελλήνων χορηγών. Οι πόροι υπάρχουν· ό,τι λείπει είναι η εμπιστοσύνη προς ελληνικά ιδρύματα και η άγνοια για το πώς χορηγίες θα αξιοποιηθούν και θα αποδώσουν.
Ο ενιαίος χώρος έρευνας του παγκόσμιου ελληνισμού χρειάζεται ένα φορέα που θα συντονίζει συνεργασίες μεταξύ απόδημων και εγχώριων ερευνητών. Αυτόν τον συντονιστικό ρόλο δεν μπορεί να τον αναλάβει η Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού. Αποστολή της είναι να εξυπηρετεί τους Eλληνες του εξωτερικού ως «πελάτες» μέσω των προξενικών αρχών· δεν τους αντιμετωπίζει ως αξιοποιήσιμο δυναμικό. Η Γενική Γραμματεία Eρευνας εποπτεύει τους φορείς έρευνας και καινοτομίας στην Ελλάδα, ενώ το υπουργείο Παιδείας είναι υπεύθυνο μόνο για την έρευνα στα ΑΕΙ – χαρακτηριστική περίπτωση κατακερματισμού των δημόσιων φορέων για την έρευνα. Ο ενιαίος χώρος έρευνας του παγκόσμιου ελληνισμού θα είναι προϊόν ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Δραστηριοποιούνται ήδη δίκτυα απόδημων επιστημόνων, όπως η ΑΡΙΣΤΕΙΑ και το Ελληνικό Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών (Hellenic Institute for Advanced Study) στις ΗΠΑ. Το επόμενο βήμα είναι οι σχετικές πρωτοβουλίες να ενώσουν τις δυνάμεις τους για τη δημιουργία ενός συντονιστικού οργάνου. Χωρίς την αξιοποίηση του δυναμικού των απόδημων ερευνητών, η ανάπτυξη στην Ελλάδα θα κάνει πηδηματάκια και όχι άλματα.
*Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι πρόεδρος της ΑΜΚΕ «Κόμβος-Δίκτυα του Παγκόσμιου Ελληνισμού», μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας.