Γνωρίζουμε όλοι καλά τι είναι τα κοινωνικά δίκτυα, ειδικά η μητέρα όλων, το 20χρονο Facebook, το παγκόσμιο ψηφιακό καζάνι που μέσα του βράζει η μισή ανθρωπότητα. Το βιώνουμε καθημερινά ως το διαρκώς ανανεούμενο τρέιλερ της ανεξάντλητης ενέργειας του κόσμου. Ανοίγουμε καθημερινά την πύλη στα προσωπικά ημερολόγια των ανθρώπων, σε απρόσιτες πριν εκφάνσεις ζωής, σε μύχιους λογισμούς και αφανή άλλοτε σωθικά του παρόντος. Βουτάμε στα τρέχοντα της Γης, σε αρχιπελάγη θραυσμάτων πληροφορίας και σοφίας, και, ταυτόχρονα, κοινοποιούμε στιγμές, αστειευόμαστε, ευφυολογούμε, εκμυστηρευόμαστε, ψέγουμε ή εξαίρουμε, κερδίζουμε και χάνουμε γύρους, αψιμαχούμε, πετούμε βέλη που πονούν, δεν σκοτώνουν, συμφιλιωνόμαστε, ομονοούμε και ξανά διαφωνούμε. Εκεί, στην απεριόριστη αγορά της πολιτικοκοινωνικής ζύμωσης και του ακατάπαυστου διαλόγου, στη φιλελεύθερη, εξισωτική, κοσμική ψηφιακή μας δημοκρατία.
Είναι τόσο εμπεδωμένο το αίσθημα ότι είμαστε πια κομμάτι ενός αχανούς αφηγήματος, πολυπρόσωπου, οικουμενικού, που ξεχνάμε πόσο αυτό καθορίζει την πραγματική ζωή μας. Πόσο αυτή γίνεται ευάλωτη σε προσβολές, επιρρεπής στη χειραγώγηση, την εξάρτηση, καθοδηγούμενη από αλγορίθμους, ανοιχτή στην ασχήμια, την κακοφωνία, τις ακραίες δυνατές φωνές, τα τοξικά συναισθήματα και τις ανορθόδοξες θεωρίες, το ψέμα.
Τα κοινωνικά δίκτυα, Facebook, Instagram, YouTube, TikTok, Snapchat, Pinterest, X, WhatsApp, Telegram, ποθούμενες ελεύθερες κοινότητες των ίσων, χρυσωρυχεία δεδομένων, δεξαμενές ειδημόνων, ειδικών, προσώπων, πελατών, παράδεισοι ομοϊδεατών, αντλούν περιεχόμενο από οπουδήποτε και διαδίδουν ιδέες πολύ μακριά. Γεννούν, γιγαντώνουν, οργανώνουν κοινωνικά κινήματα και διαβήματα, αλλά και επιθέσεις – καθοδηγούν. Δεν είναι διαφανή. Δεν είναι άδολα, συλλέγουν πληροφορίες για τον χρήστη ακόμη κι όταν αυτός αδρανεί. Ή παγιδεύουν εφήβους, με στοχευμένα δολώματα, τροφοδοτούν μίση, φυτεύουν απόψεις. Θα φυτέψουν πολλές φέτος, χρονιά εκλογών για τον μισό πλανήτη.
Ομως δεν εγκαταλείπονται. Προσφέρουν όλα όσα ο καθείς λαχταρά, φήμη, φωνή, ρόλο, αποδοχή, στήριξη, ψυχαγωγία. Η virality –τα Like και τα Share του Facebook, τα Retweet του Twitter– άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση μας με τον κόσμο. Η πλημμυρίδα κειμένων, φωτογραφιών, ήχων, βίντεο, ρηχών διαδικτυακών άρθρων που αναρτώνται μόνο για την πώληση διαφημίσεων δεσμεύει την προσοχή, ορίζοντας ως ταχύτερο δρόμο προς την επιτυχία τις μυριάδες των ακολούθων. Μοιάζει φυσικό επακόλουθο η καθημερινή πίεση για περισσότερες δημοσιεύσεις, «που μετατρέπουν το άτομο σε επωνυμία» κατά τον Τζάστιν Σμιθ, καθηγητή Φιλοσοφίας στη Σιτέ του Παρισιού.
Τελικά πόσο επωφελή ή πόσο επιβλαβή είναι για την ανθρωπότητα τα κοινωνικά δίκτυα; Η ακαδημαϊκή κοινότητα αδυνατεί να απαντήσει σε ποιο βαθμό αυτά διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και κατεδαφίζουν τις μεγάλες κοινές ιστορίες, ευκολύνουν τις εμπρηστικές αναρτήσεις, επιβραβεύουν την επιθετικότητα και υποκινούν τη βία, υποδαυλίζουν τον λαϊκισμό, ενισχύουν τον πολιτικό δογματισμό, παγιδεύουν σε θαλάμους αντήχησης, δίνουν βήμα στα τρολ και στους ακραίους, ρίχνουν άτομα σε αρένες μπροστά σε ένα κοινό που διψάει για συγκρούσεις και αίμα, όπως υποστηρίζει σε βιβλία και άρθρα του ο Τζόναθαν Χάιντ, κοινωνικός ψυχολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Ή αν, πάνω απ’ όλα, οικοδομούν ένα σύμπαν όπου οι άνθρωποι βιώνουν ανεμπόδιστα τη χαρά της ανοιχτής επικοινωνίας, τον στεναγμό της εγγύτητας, αναβαθμίζουν τη ζωή και πλαταίνουν με ιλιγγιώδεις ταχύτητες γνώση, βλέμμα και πνεύμα.
Είτε είναι αργαλειός ψυχών (όπως τα ονομάζει ο Σμιθ), κατακερματισμένη ψηφιακή κοινωνία, μια Βαβέλ (όπως τα αποκαλεί ο Χάιντ), ή η πιο ζωντανή «πλατεία της πόλης» (όπως τα χαρακτηρίζει ο Μασκ), τα κοινωνικά δίκτυα επιταχύνουν τρομακτικά τις προβολές του καλού και του κακού. Και στο μεταξύ αλλάζουν. Ολο και ρέπουν στις δύσκολα ελεγχόμενες κλειστές κοινότητες, στην αυτοκρατορία του βίντεο, στην α λα TikTok άμεση απόσπαση προσοχής, στην ομογενοποίηση των εμπειριών διά των συστημάτων ταξινόμησης περιεχομένου, στην οικονομία επιρροής, στη θέαση μάλλον παρά στον διάλογο, στην αλληλεπίδραση, στην ανακάλυψη. Ολο και διευρύνουν το χάσμα μεταξύ ατόμου και ψηφιακού πλήθους, δημιουργού και κοινού.
Και οι Big Tech επιφυλάσσουν ακόμη εκπλήξεις. Μένει να φανεί αν το κοινό, ωριμότερο ίσως, θα εγκαταστήσει έναν μπούσουλα με περισσότερη ιδιωτική επικοινωνία και λιγότερες δημόσιες παραστάσεις.