Οποιος έχει προσπαθήσει να καταλάβει τη σύγχρονη Ιστορία του εβραϊσμού, το κράτος του Ισραήλ και την πολιτική του, τη σύγκρουση με τους Παλαιστινίους και πολλά άλλα, θα έχει χωρίς αμφιβολία διασταυρωθεί με το έργο του Εβραίου ιστορικού Σλόμο Σαντ. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του γράφτηκε τον τελευταίο χρόνο, πριν από τη φονική επίθεση της Χαμάς της 7ης Οκτωβρίου 2023. Το διάβασα στη γαλλική μετάφρασή του «Deux peuples pour un État? Relire l’ histoire du sionisme» («Δύο λαοί για ένα κράτος; Ξαναδιαβάζοντας την ιστορία του σιωνισμού»), Seuil, Ιανουάριος 2024. Ο Σαντ, οπαδός από το 1967, μετά τον πόλεμο των έξι ημερών, όπως όλοι οι Ισραηλινοί αριστεροί, της λύσης των δύο χωριστών κρατών («δύο λαοί, δύο κράτη»), έχει προσχωρήσει, καθυστερημένα σε σχέση με άλλους, στην ιδέα του ενιαίου κράτους για δύο λαούς. Η προσχώρηση στην ιδέα αυτή οφείλεται ασφαλώς στην ανάγνωση της σημερινής πραγματικότητας που ακυρώνει την προοπτική των δύο κρατών. Τι λογής κράτος θα είναι το παλαιστινιακό χωρίς εδαφική συνέχεια, γεμάτο κλειστούς εποικισμούς και ένα εκατομμύριο εποίκους; Οφείλεται όμως και σε μια άλλη ανάγνωση, σε αυτή που δηλώνεται στον υπότιτλο, την ανάγνωση δηλαδή της ιστορίας του σιωνισμού. Το βιβλίο του Σαντ δεν είναι ανάλυση της πολιτικής επικαιρότητας, είναι κυρίως ένα βιβλίο ιστορίας των ιδεών. Ο Σαντ, ως ρεπουμπλικανός και αριστερός, δεν είχε προσέξει ίσως όσο τους άξιζε, για τα θέματα που θίγει στο βιβλίο του, τις απόψεις των θρησκευόμενων στοχαστών του σιωνισμού, και ανακαλύπτει τώρα, αν όχι με έκπληξη, πάντως με ενθουσιασμό, ότι ορισμένοι εκ των κορυφαίων από αυτούς ήταν υπέρμαχοι της ιδέας της ειρηνικής και επί ίσοις όροις συνύπαρξης των δύο λαών.
Στη γενεαλογία της ιδέας του ενός κράτους για δύο λαούς, ο Σαντ θέτει ως αφετηρία τον Αχαντ Χάαμ (Ahad Ηa’am,1856-1927), τον αντίπαλο του πολιτικού σιωνισμού του Χερτσλ και του Νορντάου, που κήρυττε έναν πνευματικό σιωνισμό και τη δημιουργία στη γη του Ισραήλ (Eretz Israël) μιας πνευματικής εστίας, θεματοφύλακα της βιβλικής ηθικής. Οι Εβραίοι μπορούν και επιστρέφουν στην προγονική γη, πίστευε και έγραφε ο Χάαμ, επειδή ακριβώς την κράτησαν ζωντανή με τα χέρια τους και τον μόχθο τους οι Αραβες κάτοικοί της, οι οποίοι εξακολουθούν να ζουν εκεί και έχουν δικαιώματα στη γη αυτή. Οι κυριότερες μορφές της ιδέας του διεθνικού (binational) κράτους είναι, για τον Σαντ, δύο βαθιά θρησκευόμενοι Εβραίοι, ο Μάρτιν Μπούμπερ (1878-1965), ο μεγάλος Εβραίος φιλόσοφος του 20ού αιώνα, και ο συνομήλικός του Τζούντα Λέον Μάγκνες (1877-1948), ο κύριος ιδρυτής του εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ (1925). Ο Μπούμπερ αγωνίστηκε όλη του τη ζωή για την ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών στην ίδια γη και σε ενιαίο κράτος. Εχουν συγκεντρωθεί και εκδοθεί τα σχετικά κείμενα, ομιλίες και συνεντεύξεις του («Ein Land und zwei Völker», Insel, 1983) και κυκλοφορούν μεταφρασμένα σε αρκετές γλώσσες. Ενα από τα κείμενα αυτά είναι η ομιλία του ενώπιον των μελών του Μπριτ Σαλόμ, στο Βερολίνο, στις 31 Οκτωβρίου 1929, όπου παρουσιάζει πιο συστηματικά την ιδέα του για τη συνύπαρξη των δύο λαών (Martin Buber, «Une terre et deux peuples», Lieu commun, 1985, σ. 110-124). Ξεχωρίζω αυτό το κείμενο, γιατί ο Μπούμπερ τόλμησε να δώσει αυτή τη διάλεξη δύο μόλις μήνες μετά τις δολοφονικές επιθέσεις Αράβων εναντίον Εβραίων στη Χεβρώνα και τη Σαφέντ, με 133 νεκρούς και 440 τραυματίες!
Απαντώντας στο φρικτό έγκλημα της Χαμάς, το Ισραήλ διεξάγει έναν πόλεμο χωρίς σκοπό.
Με την ιδέα του διεθνικού κράτους θα συνταχθεί τελικά, μεταξύ πολλών άλλων, και η Χάνα Αρεντ. Το 1948 δημοσιεύει το σπάνιας οξυδέρκειας και ηθικής δύναμης κείμενο «To Save the Jewish Homeland. There is Still Time» («Για να σώσουμε την εβραϊκή πατρίδα. Υπάρχει ακόμη καιρός»), στο οποίο παραπέμπει και ο Σαντ. Ολη η ιστορία του κράτους του Ισραήλ μέχρι σήμερα, διαρκώς εμπόλεμη, βρίσκεται διατυπωμένη σ’ αυτό το κείμενο, όπου υποστηρίζει ότι «η ιδέα της αραβοεβραϊκής συνεργασίας […] δεν είναι ιδεαλιστική ονειροφαντασία, αλλά η διατύπωση απλώς του γεγονότος ότι χωρίς αυτήν όλο το εβραϊκό εγχείρημα στην Παλαιστίνη είναι καταδικασμένο» και πως «το μοίρασμα μιας τόσο μικρής χώρας θα σήμαινε στην καλύτερη περίπτωση το “πάγωμα” της σύγκρουσης […]· στη χειρότερη θα αντιπροσώπευε ένα προσωρινό στάδιο κατά τη διάρκεια του οποίου τα δύο μέρη θα ετοιμάζονταν για το ξαναρχίνισμα του πολέμου». (Hannah Arendt, «Écrits juifs», Fayard, 2012, σ. 566 και 571).
Ο Σαντ έγραψε τούτο το βιβλίο του πριν από την 7η Οκτωβρίου, το διαβάζουμε όμως μετά από αυτήν. Τι νόημα μπορεί να έχει αυτή η πρόταση σήμερα; Απολύτως κανένα, όπως κανένα νόημα δεν έχει και η άλλη πρόταση των δύο κρατών. Τώρα είναι η ώρα του φονικού και της καταστροφής. Τίποτε άλλο. Απαντώντας στο φρικτό έγκλημα της Χαμάς, το Ισραήλ διεξάγει έναν πόλεμο χωρίς σκοπό. Ποιος είναι άραγε ο σκοπός αυτού του πολέμου; Η εξολόθρευση της Χαμάς; Η Χαμάς όμως δεν είναι Ισλαμικό Κράτος, έχει τρομοκράτες, αλλά έχει και ριζώματα στην κοινωνία. Μα ακόμη κι αν εξολοθρευθεί η Χαμάς, ποιος μπορεί να πιστέψει ότι δεν θα γεννηθούν άλλες Χαμάς; Στη νοσηρή φαντασία πολλών ακροδεξιών (ουχ ήττον και δεξιών) Ισραηλινών, σκοπός του πολέμου ίσως να ήταν ο εκτοπισμός όλων των Παλαιστινίων από την περιοχή. Η αναμενόμενη άρνηση της Αιγύπτου και της Ιορδανίας ακύρωσαν μια τέτοια τρελή ιδέα. Με όλα όσα συμβαίνουν σήμερα εκεί, μπορούμε άραγε να ελπίζουμε ακόμη σε μια δίκαιη λύση του ισραηλινοπαλαιστινιακού ζητήματος; Δεν ξέρω, το μόνο που ξέρω είναι πως η όποια δίκαιη λύση του μετατίθεται στο άδηλο μέλλον, μετά το τέλος τούτης της καταστροφής και άλλων ακόμη που πιθανότατα θα την ακολουθήσουν. Η Αρεντ, σε ένα σύντομο κείμενό της για τον Μάγκνες, τον οποίο θεωρούσε τη συνείδηση του εβραϊκού λαού, γράφει το 1952 και τα εξής: «Ενας λαός που επί δύο χιλιάδες χρόνια έκανε τη δικαιοσύνη τη λυδία λίθο της πνευματικής και συλλογικής ύπαρξής του έχει γίνει απολύτως εχθρικός σε όλα τα επιχειρήματα αυτού του είδους» («Écrits juifs», σ. 629). Πολλοί Εβραίοι, όχι ασφαλώς οι περισσότεροι, αλλά και πολλοί μη Εβραίοι που νοιάζονται για τη μοίρα του εβραϊσμού, καταλήγουν και σήμερα, ανήμποροι, στην ίδια πικρή διαπίστωση.