Το βέλος του χρόνου. Που πάντοτε πάει ευθεία και σε σταθερή ταχύτητα. Η βαρύτητα, μια δύναμη που έλκει τα σώματα. Θεωρίες της νευτώνειας μηχανικής που διέλυσε η φυσική των αρχών του 20ού αιώνα: ο χρόνος είναι σχετικός και η βαρύτητα δεν είναι κάποια δύναμη, είναι ο ίδιος ο χώρος· το Διάστημα που μοιάζει κενό (αλλά δεν είναι).
Με το βάρος τους, τα ουράνια σώματα καμπυλώνουν το Διάστημα όπως θα έκανε μια μπάλα του μπόουλινγκ πάνω σε τεντωμένο σεντόνι. Και όταν καμπυλώνει ο χώρος επιβραδύνεται και ο χρόνος – διότι χώρος και χρόνος, μας έδειξε ο Αϊνστάιν, είναι ένα.
Ωστόσο, η σύγχρονη φυσική δεν ανέτρεψε τον Νεύτωνα. Το ασύλληπτο εκείνο μυαλό σωστά είχε πιάσει τον σφυγμό της πραγματικότητας – απλώς ως ένα σημείο. Η πραγματικότητα είχε και άλλα πράγματα να κρύψει. (Οπως και έχει ακόμα…)
Μελετώντας τα κβάντα, δηλαδή, τις αδιανόητα μικρές ποσότητες ύλης, ή του φωτός, στις αρχές του 20ού αιώνα, οι φυσικοί βρέθηκαν μπροστά σε μια σειρά από παράδοξα που δεν είναι μονάχα τεχνικά, δεν είναι μόνο «φυσική». Ενα από αυτά είναι το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης την οποία είχε ουσιαστικά ακυρώσει η νευτώνεια αιτιοκρατία, «όπου όλα είναι προκαθορισμένα από τις αρχικές θέσεις και ταχύτητες των ατόμων που αποτελούν το σύμπαν», όπως γράφει ο Στ. Τραχανάς στο «Ο κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Χθες αγγίξαμε την αρχή της αβεβαιότητας –ή της απροσδιοριστίας– που εισήγαγε ο φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ το 1926. Είναι θεμελιώδης αρχή του κβαντικού κόσμου: τα σωματίδια της ύλης κινούνται μέσα σε ένα «νέφος πιθανοτήτων»· η θέση και η ταχύτητα ενός σωματιδίου δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. «Ετσι, οι προβλέψεις μας γι’ αυτά θα έχουν πάντα κάποιο περιθώριο λάθους», εξηγεί ο Στ. Τραχανάς.
Εχει ειπωθεί ότι η αρχή της αβεβαιότητας ήταν εν μέρει πείραμα, εν μέρει φιλοσοφία. Χοντρικά: υπάρχουν περιορισμοί πάνω στο τι μπορούμε να μάθουμε, ειδικά όταν η ύλη συμπεριφέρεται και ως κύμα αλλά και ως σωματίδιο. Η φύση δεν είναι «ή το ένα ή το άλλο», γράφει ο Ουίλιαμ Μπάινουμ στη «Μικρή ιστορία της επιστήμης» (Πατάκης)· είναι «ταυτόχρονα και το ένα και το άλλο».
Αυτό έχει μια πτυχή που ως όντα μάς απελευθερώνει από τα δεσμά της καλοκουρδισμένης νευτώνειας μηχανής. «Οχι, δεν είμαστε μηχανικά αυτόματα που απλώς ακολουθούμε το “πρόγραμμα” που έγραψε για εμάς ο κατασκευαστής μας, ο μέγας κοσμικός νους», σχολιάζει ο Στ. Τραχανάς. «Η αρχή της αβεβαιότητας έστειλε το κλασικό πρόγραμμα στο καλάθι των αχρήστων. Είμαστε κβαντικές μηχανές, όχι κλασικές».
Αρα έχουμε ελεύθερη βούληση. Μπορούμε λοιπόν να χαιρόμαστε; Και ναι και όχι (απόλυτα κβαντική απάντηση!). Ως προς το «όχι», θα συνεχίσουμε αύριο.