Προκαλούν έως σήμερα αποτροπιασμό οι εικόνες με τις πυρές των βιβλίων στη ναζιστική Γερμανία. Αυτό ήταν κάτι που δεν θα μπορούσε να δει κάποιος στη σοβιετική Ρωσία.
Οπως γράφει ο ειδικός στη σοβιετική ιστορία Τζέφρι Ρόμπερτς στο βιβλίο αυτής της εβδομάδας («Η βιβλιοθήκη του Στάλιν. Ενας δικτάτορας και τα βιβλία του», μτφρ. Βαγγέλης Τσίρμπας, εκδ. Gutenberg), επικαλούμενος τα λόγια της ιστορικού Κατερίνας Κλαρκ, ο Στάλιν και οι Σοβιετικοί έτρεφαν «ευλαβικό σεβασμό για το βιβλίο, το οποίο ήταν αντικείμενο λατρείας στο πλαίσιο μιας κοσμικής πίστης».
Κατά τον Ρόμπερτς, «υπό την καθοδήγηση του Στάλιν, η Μόσχα φιλοδόξησε να καταστεί μια σοσιαλιστική “Ρώμη”, το ριζοσπαστικό επίκεντρο ενός παγκόσμιου πολιτισμού».
Πριν και από τον Στάλιν, ο Λένιν δήλωνε ότι «ένας αγράμματος άνθρωπος είναι εκτός πολιτικής· πρέπει πρώτα να μάθει γράμματα. Χωρίς αυτά, δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική».
Ο Λένιν είχε όραμα για τις δημόσιες βιβλιοθήκες στην ΕΣΣΔ, το οποίο διαπότισε τους επίγονούς του. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα λάφυρα που απέσπασε ο Κόκκινος Στρατός από τη Γερμανία το 1945, περιλαμβάνονταν δεκατρία σιδηροδρομικά βαγόνια γεμάτα βιβλία, με προορισμό τη Βιβλιοθήκη της Μόσχας και 760.000 βιβλία για το βασικό κρατικό αποθετήριο, τη Βιβλιοθήκη Λένιν. «Μέχρι το 1948», γράφει ο Ρόμπερτς, «279 πολιτισμικοί οργανισμοί της Μόσχας διεκδίκησαν ή παρουσίασαν σε εκθέσεις τους πάνω από 2,5 εκατομμύρια βιβλία-“λάφυρα” του πολέμου».
Εντυπωσιακό. Υπάρχει όμως ένα μεγάλο «αλλά» εδώ. Ο Λένιν ταυτίζει την παιδεία αυστηρά με την πολιτική – την πολιτική όπως την αντιλαμβάνονται φυσικά εκείνος και οι μπολσεβίκοι. «Οι μπολσεβίκοι γνώριζαν καλά ότι ο λόγος μπορούσε τόσο να υπονομεύσει όσο και να στηρίξει το σοβιετικό σύστημα», γράφει ο Ρόμπερτς, επισημαίνοντας ότι, ενώ η λογοκρισία καταργήθηκε το 1917, επανήλθε το 1922, επί Λένιν ακόμα. Ακόμα και οι δημόσιες βιβλιοθήκες υπόκεινταν στη λογοκρισία.
Ο Λένιν προτιμούσε τα βιβλία να διαβάζονται στο ελεγχόμενο σύστημα μιας δημόσιας βιβλιοθήκης παρά σε μια ιδιωτική συλλογή, κάτι που δεν ίσχυε για τα κομματικά στελέχη, τα οποία ενθαρρύνονταν να έχουν τη βιβλιοθήκη τους. Ο Στάλιν άρχισε να διαμορφώνει την προσωπική του βιβλιοθήκη μετά την επανάσταση του 1917. «Αυτή η συλλογή μεγάλωσε γρήγορα και περιελάμβανε χιλιάδες βιβλία».
Προτού φτάσουμε, δηλαδή, στο τρομακτικό παράδοξο του συνδυασμού της παιδείας (και άρα, της ευαισθησίας – θεωρητικά έστω) με την κτηνωδία, υπάρχει ήδη μια άλλη αντίφαση: αποθέωση του βιβλίου ως πνευματικού αγαθού, πλην όμως απόλυτος έλεγχος της ανάγνωσης. Με άλλα λόγια, αυτόματη ακύρωση της ίδιας της αξίας μιας κατεξοχήν πνευματικής διεργασίας, ακύρωση και της ηθικής διάστασης αυτής της διεργασίας. Το τελευταίο θα κορυφωθεί, με δραματικό τρόπο, όταν ο ευαίσθητος βιβλιοφάγος Στάλιν εξαπλώσει ένα καθεστώς τρόμου στη χώρα, παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.