Πώς ξέρουμε αυτά που ξέρουμε; Υπάρχουν σιγουριές στην επιστήμη; Και ειδικά στις επιστήμες που δεν είναι φυσική και μαθηματικά, δεν πρέπει να συζητάμε κάπως πιο ανοιχτά και δημοκρατικά; Μια συζήτηση, για παράδειγμα, μεταξύ ειδικών για το συνταγματικό δίκαιο δεν θα είχε κάτι βαθιά προβληματικό; Για να μη μιλήσω για το ενδεχόμενο μίας λογοτεχνίας που κρίνεται μόνο από φιλολόγους (ή, χειρότερα, παράγεται απ’ αυτούς).
Η επιστήμη, άλλωστε, έχει μέσα πολιτική και παράγεται μέσα σ’ ένα πολιτικό πλαίσιο. Το είδαμε στην πανδημία. Αλλά ας σκεφτούμε και την τεχνολογία. Αν κάνει κανείς σήμερα αίτηση για χρηματοδότηση έρευνας που κάπως αφορά το AI, υποθέτω πως θα χρηματοδοτηθεί. Αν θέλει να μελετήσει το Ολοκαύτωμα, επίσης έχει καλές πιθανότητες. Υπάρχουν σκέψεις που είναι της μόδας κι άλλες που πεθαίνουν. Ρεύματα, τάσεις, μοντέλα που στη συνάντησή τους με την πραγματικότητα καταρρέουν, για να αντικατασταθούν από νέες διανοητικές εξάψεις. Υπάρχουν ροές χρημάτων που κάνουν επιστημονικά πεδία ν’ ανθίζουν και άλλα να μαραζώνουν.
Και υπάρχει και μια φθηνή πρόσβαση στην πληροφορία που δημιουργεί ψευδαίσθηση γνώσης. Οταν μπορώ να βρω 500 δοκίμια γύρω από το θέμα που με απασχολεί, αλλά δεν έχω την κατάρτιση να ξεχωρίσω το χρυσάφι απ’ τα σκουπίδια, μπορώ να φερθώ σαν ανθρωπόμορφο τσάτμποτ. Να λέω πράγματα που δεν κατέχω. Να απορρίπτω μεγαθήρια, τόμους ολόκληρους, παρόλο που βρίσκομαι εντελώς εκτός συζήτησης. Να μην έχω δικές μου σκέψεις, να παραθέτω. Να παραβλέπω ότι το πράγμα με αφορά προσωπικά.
Και, για να το παίξω και πιο έξυπνη, μπορώ ν’ αμφισβητώ το ίδιο το ήθος αυτών που παράγουν τη γνώση. Στάνφορντ; Σιγά το πανεπιστήμιο, διεξάγει έρευνες που τις ρουφάνε το meta και οι κολοσσοί. Κι από την άλλη: τμήμα κοινωνιολογίας του τάδε πανεπιστημίου στη Γερμανία; Κομμουνιστές ή πρώην ναζί. Εν ολίγοις, αντιπαραγωγικές σκέψεις, κυνικές, επιστημολογικά σχετικιστικές, αβαθείς και μερικές φορές σκέτα παρανοϊκές: τι Φρανκενστάιν ετοιμάζουν οι επιστήμονες που δεν μπορούν ν’ αλείψουν μια φέτα ψωμί;
Η κριτική σκέψη όταν παραγίνεται είναι μια μορφή βλακείας. Μπορεί να φτάσει στην έμπρακτη άρνηση κάποιων ελεγμένων παραδοχών. Αρνηση του εμβολίου, του Ολοκαυτώματος, της αστροφυσικής, της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Ειδικά στο ζήτημα της άρνησης του εμβολίου και της κλιματικής αλλαγής θέλω να σταθώ. Παίζονται μεγάλα συμφέροντα (βλ. και το ρεπορτάζ της «Κ», «Οι Χρυσές Μπίζνες Πίσω Από Το Κίνημα Των Αντιεμβολιαστών»). Υπάρχουν, λοιπόν, ροές χρημάτων και εδώ.
Ας θέσουμε το κλασικό ερώτημα: ποιος μιλάει; Ποιος είναι αυτός που τα λέει; Και φυσικά, κατά τη γνώμη μου, άλλη επιείκεια πρέπει να επιφυλάξουμε στον άνθρωπο στο καφενείο που έχει πειστεί ότι η κλιματική αλλαγή είναι προπαγάνδα των «woke», και άλλη σε ερευνητές βιωσιμότητας που είναι στο payroll κάποιας εταιρείας πετρελαίου, και άλλη σε ερευνητές που είναι, για παράδειγμα, έμμισθοι του Πανεπιστημίου του Ντελφτ το οποίο, όμως, μεταξύ άλλων χρηματοδοτείται και από τις εταιρείες Χ και Ψ που έχουν και πετρέλαιο.
Τις παραπάνω σκέψεις τις οφείλω στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο Η Πολυθεΐα Των Αξιών Στην Πανδημία, το πιο πρόσφατο του Γιάννη Κτενά. Δεν αμφισβητεί ο Κτενάς το πλαίσιο σχηματισμού της γνώσης ούτε ότι καλούμαστε να σκεφτόμαστε, να εργαζόμαστε και τελικά να παράγουμε μέσα στον καπιταλισμό. Λέει, όμως, «υπάρχουν μαθηματικά που κάνουν τις γέφυρες να στέκονται, χειρουργεία που πετυχαίνουν, φάρμακα και οχήματα που λειτουργούν». Και γράφει αλλού (με περαιτέρω παραπομπές) η «βιομηχανία του αντιεμβολιασμού είναι ιδιαίτερα επικερδής και αποτελείται από ολιγάριθμες εταιρείες και δημόσια πρόσωπα. Εκτιμήσεις […] κάνουν λόγο για ετήσια έσοδα 36 εκατομμυρίων δολαρίων που μοιράζονται ανάμεσα σε 22 εταιρείες». Ιδέες που εναντιώνονται «στα κέρδη των ελίτ» μπορεί να συνδέονται με άλλες «ελίτ» (της αγοράς μάλλον κι όχι του πνεύματος) ή με την αγωνία να καταλάβει κανείς ένα καθόλου «αντισυστημικό» αξίωμα.
Διαβάζοντας το βιβλίο του Κτενά και παρακολουθώντας συζητήσεις «μορφωμένων» του Ιντερνετ (μισό paper εδώ, μισό podcast εκεί), σκεφτόμουν πόσο σημαντική είναι η πρόσβαση σ’ ένα δομημένο σύστημα δημόσιας και δωρεάν παιδείας για όλους. Πόσο αναγκαίο είναι πριν από την αποδόμηση, ν’ αποκτήσεις μια δόμηση, για να έχεις κάπου να επιστρέφεις όταν ο κόσμος σου γίνεται παλαβός ή η διανοητική σου περιπλάνηση απαιτεί σκληρές θυσίες κι ανοίγματα του νου. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η κριτική σκέψη κερδίζεται, δεν είναι τζάμπα. Υπάρχει, λέει ο Κτενάς, διαφθορά κι αδιαφάνεια, «δεν σημαίνει όμως ότι δεν υπάρχει και έγκυρη επιστήμη».