«Ο Στάλιν κατέκρινε εύκολα τους συγγραφείς, αλλά σεβόταν τα βιβλία τους», σημειώνει ο ιστορικός Τζέφρι Ρόμπερτς στο «Η βιβλιοθήκη του Στάλιν. Ενας δικτάτορας και τα βιβλία του» (μτφρ. Βαγγέλης Τσίρμπας), που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg, βιβλίο που ακολουθούμε αυτή την εβδομάδα. Και συνεχίζει ο Ρόμπερτς: «Αυτό φαίνεται από την έγνοια με την οποία τα σημείωνε και τα σχολίαζε, ακόμα κι αν είχαν γραφτεί από αντιπάλους του».
Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Στάλιν μπορούσε να υπογράψει δεκάδες θανατικές καταδίκες μέσα σε ένα απόγευμα και μετά, παρέα με τον Μολότοφ, να πάνε να παρακολουθήσουν γουέστερν σε ιδιωτικές προβολές.
Η αλήθεια είναι ότι η πλευρά του διανοούμενου Στάλιν δεν εξαντλούνταν μονάχα στα βιβλία και στην ανάγνωση. Εκτός από δεινός βιβλιοφάγος, ο «Πατερούλης» υπήρξε και φανατικός μουσικόφιλος. Λέγεται πως ένα από τα αγαπημένα του μουσικά έργα ήταν το δραματικό, αγωνιώδες (και τόσο ευαίσθητο ειδικά στο αργό δεύτερο μέρος του, την περίφημη Romanza) Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα υπ’ αριθμ. 20 Κ 466 του Μότσαρτ.
Ο Γερμανός αρχιναζί Ράινχαρντ Χάιντριχ συμμεριζόταν και αυτός τέτοιες ευαισθησίες. Επαιζε μάλιστα βιολί με δεξιοτεχνία και είχε σπάνια μουσική παιδεία, ωστόσο, ήταν διαβόητος και ως ο «δήμιος της Βοημίας» και, πάνω απ’ όλα, ήταν ο ιθύνων νους πίσω από τη γραφειοκρατική, βιομηχανική οργάνωση της γενοκτονίας των Εβραίων.
Ενώ, δηλαδή, έχει πολλάκις τεθεί το ερώτημα για τους ναζί (πώς είναι δυνατόν το βράδυ να ακούς Σούμπερτ και να διαβάζεις Σίλερ και το πρωί να σκοτώνεις ανθρώπους), το ίδιο ερώτημα δεν έχει τεθεί για τον Στάλιν. Ολοι γνωρίζουμε ότι ο Χίτλερ λάτρευε τη μεγαλειώδη μουσική του Βάγκνερ, αλλά λίγοι γνωρίζουμε για τις πνευματικές ανησυχίες του Στάλιν (οι οποίες υπερέβαιναν κατά πολύ εκείνες του Αδόλφου).
Εχουμε την τάση να ξεμπερδεύουμε αβασάνιστα με τους τυράννους της Ιστορίας βγάζοντάς τους είτε «τρελούς» είτε «αιμοσταγείς δολοφόνους». Η αλήθεια, όμως, είναι πολύ πιο σύνθετη από τέτοιους μονοκόμματους αφορισμούς, όπως συμβαίνει βέβαια με κάθε ανθρώπινο πλάσμα.
Στο πρώτο σημείωμα αυτής της εβδομάδας, παραθέσαμε μια χαρακτηριστική αποστροφή του Ρόμπερτς, ότι «ο Στάλιν δεν ήταν ψυχοπαθής· ήταν ένας συναισθηματικά ευφυής και ευαίσθητος διανοούμενος», προσθέτοντας ωστόσο: «Πράγματι, η συναισθηματική πρόσδεση σε βαθιά ριζωμένες ιδέες τον κατέστησε ικανό να ασκήσει βάναυση διακυβέρνηση επί δεκαετίες».
Με μια κουβέντα: οι ιδέες πάνω από την ανθρώπινη ζωή. Η φανατική, δογματική προσήλωση σε μιαν ιδεολογία μπορεί να αποξενώσει οποιονδήποτε από θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αξίες, που ούτε καν η ανάγνωση ενός Ντοστογιέφσκι ή η ακρόαση ενός Μότσαρτ μπορεί να αφυπνίσει. Ο Στάλιν κατέκρινε τους συγγραφείς, αλλά σεβόταν τα βιβλία τους. Για να κλείσουμε σήμερα με το αγαπημένο μας παράδειγμα: σεβόταν τα βιβλία του μεγάλου Ισαάκ Μπάμπελ, τον έστειλε όμως στο εκτελεστικό απόσπασμα το 1940.