«Η νοσταλγία για βαρβαρότητα είναι η τελευταία λέξη κάθε πολιτισμού», έλεγε ο Γαλλορουμάνος στοχαστής Εμίλ Σιοράν, αυτός ο μόνιμα άυπνος «πάπας» του σύγχρονου πεσιμισμού. Το υψηλό πολιτισμικό επίπεδο πολιτισμών όπως ο γερμανικός ή ο ρωσικός και η στενή τους διασύνδεση με αδιανόητες κτηνωδίες, επαναφέρουν διαρκώς αυτές τις ανησυχαστικές σκέψεις.
Στο χθεσινό σημείωμά μας αναφερόμασταν στις αντιφάσεις του ανθρώπινου ψυχισμού, συλλογικού και ατομικού. Ομως, και πάλι, το βασανιστικό ερώτημα επιστρέφει και η περίπτωση του Στάλιν είναι ιδανική για να τεθεί ως παράδειγμα.
Στον επίλογο του βιβλίου που ακολουθήσαμε την εβδομάδα που μας αφήνει, «Η βιβλιοθήκη του Στάλιν. Ενας δικτάτορας και τα βιβλία του» (μτφρ. Βαγγέλης Τσίρμπας, εκδ. Gutenberg), ο ιστορικός Τζέφρι Ρόμπερτς προσπαθεί να ρίξει φως στον τρομακτικό διχασμό ανάμεσα στον διανοούμενο και στον τύραννο, ανατρέχοντας στους κορυφαίους βιογράφους του.
«Πολλοί βιογράφοι του Στάλιν», γράφει ο Ρόμπερτς, «τον έχουν περιγράψει ως litsedei (κλόουν)· ήταν ένας άνθρωπος με πολλές πτυχές και πρόσωπα. Μεταξύ άλλων, υπήρξε επαναστάτης, θεμελιωτής κράτους, εκσυγχρονιστής, τέρας, ιδιοφυΐα, γενοκτόνος, πολέμαρχος».
Θα πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι ο Στάλιν, όπως και όλοι μας, άλλαζε ανάλογα με την εποχή και την ηλικία. Ο Ρόμπερτς παραθέτει τη μαρτυρία του Λαζάρ Καγκάνοβιτς, «πιστού συνοδοιπόρου του Στάλιν», ο οποίος διατεινόταν πως γνώρισε «τουλάχιστον πέντε ή έξι διαφορετικούς Στάλιν». Βεβαίως, τον χαρακτήριζε κάτι σταθερό: «Τον έβλεπα πάντοτε σκεπτικό. Σου μιλούσε, αλλά πάντα σκεφτόταν, στόχευε πάντα στην ουσία».
Η περιγραφή αυτή ταιριάζει όχι μόνο σε έναν πολιτικό ηγέτη μα και σε έναν διανοούμενο, που, όπως λένε, περισσότερο σκέφτεται παρά ζει (ό,τι κι αν σημαίνει το τελευταίο, δεδομένου ότι και η σκέψη, ο στοχασμός, ζωή είναι…).
Η βιβλιαναγνωσία εννοείται πως έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο σμίλευμα ενός τέτοιου χαρακτήρα. Ο ίδιος ο Ρόμπερτς στο βιβλίο του παρατηρεί ότι η πνευματική ζωή του Στάλιν υπήρξε συνεκτική: «Ο νεαρός και ώριμος Στάλιν αναγνωρίζεται ευδιάκριτα ως ένα και το αυτό. Διάβαζε και σημείωνε τα βιβλία του το 1952 (σ.σ. ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του), όπως ακριβώς και το 1922: ενεργά, μεθοδικά, με συναίσθημα».
Τα βιβλία σφυρηλάτησαν τον επαναστάτη μαρξιστή, το πολιτικό ον που έγινε στην πορεία, ειδικά η λογοτεχνία, παρατηρεί ο Ρόμπερτς, ήταν για εκείνον «ένα ακόμα πεδίο πατριωτικής κινητοποίησης, ιδίως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την αλλαγή στάσης έναντι των ξένων επιρροών».
Ο Ρόμπερτς έχει απόλυτο δίκιο όταν γράφει πως κανένας διάδοχος του Στάλιν δεν ήταν διανοούμενος στον ίδιο βαθμό με αυτόν, όμως, «τα εκατομμύρια των συμπατριωτών του μοιράστηκαν μαζί του την ίδια αγάπη για το διάβασμα». Το τελευταίο δεν θα μπορούσε να έρχεται σε πιο χτυπητή αντίθεση με την εικόνα της σύγχρονης ρωσικής πολιτικής ηγεσίας αλλά και κοινωνίας, έτσι όπως έχει μεταλλαχθεί τις τελευταίες δεκαετίες…