Οταν η Βίκυ Φλέσσα, σε ομιλία της πριν από λίγες ημέρες, εξέφραζε την άποψη «τα παιδιά αυτά τα σκοτώσαμε όλες και όλοι μαζί», αναφερόμενη στο δυστύχημα των Τεμπών, μάλλον πίστευε ότι αποφόρτιζε το αντιδημοφιλές δόγμα της ατομικής ευθύνης που η κυβέρνηση υιοθέτησε και χρησιμοποίησε ως ερμηνευτικό αφήγημα της τραγωδίας (το περίφημο ανθρώπινο λάθος του σταθμάρχη). Δεν ήταν η πρώτη φορά, άλλωστε, που η Ν.Δ. πόνταρε σε αυτό: την περίοδο της πανδημίας, όποτε το κυβερνητικό σχέδιο για την εφαρμογή υγειονομικών μέτρων αποτύγχανε, η κυβέρνηση προωθούσε επίμονα το μοτίβο της ατομικής ευθύνης ως υποκατάστατο της ευθύνης που αδυνατούσε να αναλάβει η ίδια. Μιας και η επίκληση των «χρόνιων κρατικών παθογενειών» δεν φάνηκε να αντισταθμίζει το επικοινωνιακό κόστος της ενοχοποίησης του σταθμάρχη, με αποτέλεσμα μεγάλη μερίδα του κόσμου να τον βλέπει πλέον ως αποδιοπομπαίο τράγο, η υποψήφια ευρωβουλευτής της Ν.Δ. είπε να πλησιάσει το λαϊκό αίσθημα με μια προσέγγιση του στυλ «μαζί τα φάγαμε». Αφού δεν νομιμοποιείται να καταγγείλει την πολιτική ευθύνη, λοιπόν, η Βίκυ Φλέσσα βρήκε εναλλακτική λύση στη συλλογική: Φταίμε όλοι! Οπως φταίγαμε όλοι και για το Μάτι. Εφόσον φταίμε όλοι, όμως, γιατί να τιμωρηθεί κάποιος συγκεκριμένος; Κάπως έτσι, ο φαινομενικά καταγγελτικός λόγος γίνεται το αντίθετο της καταγγελίας· ένα εργαλείο αποσιώπησης και συμβιβασμού. Ολοι βάλαμε το λιθαράκι μας, «το κράτος νοσεί», ας μην το ψάχνουμε παραπάνω, πάμε για ύπνο καλύτερα.
Ούτε ένας ούτε όλοι
Μόνο που τα πράγματα δεν λειτουργούν έτσι. Για το δυστύχημα στα Τέμπη, φυσικά, και δεν φταίει μόνον ένας άνθρωπος. Ο εκτελεστής του δυστυχήματος δεν βρέθηκε εκεί όπου βρέθηκε τυχαία, δεν κατασκεύασε μόνος του το σύστημα που του επέτρεψε να ενσαρκώσει τον ρόλο του εκτελεστή. Η ευθύνη δεν είναι ατομική, λοιπόν, αλλά απλώνεται σε μεγάλο αριθμό προσώπων που έπλασαν και συντήρησαν έναν κρατικό οργανισμό γεμάτο κενά και σφάλματα. Τα πρόσωπα αυτά, όμως, είναι συγκεκριμένα και έχουν ονοματεπώνυμο. Η μη ατομική ευθύνη δεν είναι καθολική ευθύνη. Δεν «σκοτώσαμε» όλοι τα παιδιά· για τον θάνατό τους ευθύνονται πολλοί, αλλά όχι άπαντες. Ναι, οι πολίτες εκλέγουν συστηματικά ανάξια πρόσωπα, είτε από τεμπελιά είτε από ιδιοτέλεια, όμως ακόμη και ο πιο διεφθαρμένος πολίτης δεν ανταλλάσσει την ψήφο του με το ρίσκο του θανάτου του. Αν θέλουμε να μιλήσουμε για τις πελατειακές σχέσεις, ας μην ξεχνάμε ότι οι πελάτες συναινούν στη συναγωγή κέρδους, όχι στη σύγκρουση τρένων. Ακόμη και με τους πιο εξισωτικούς όρους συνέργειας κράτους – πολιτών, η αρμοδιότητα για την προστασία των τελευταίων εξακολουθεί να βαραίνει το κράτος. Ακόμη κι αν μοιάζουμε όλοι στο κακό ήθος, δεν έχουμε όλοι τον ίδιο ρόλο στη διαμόρφωση των πραγμάτων.
Διακρίσεις ευθυνών
Είναι εύκολο να παρασυρθούμε στην απλουστευτική ρητορική της Βίκυς Φλέσσα· η ελληνική συνθήκη ενθαρρύνει την παρεξήγηση των εννοιών: Οταν ακούμε για ατομική ευθύνη, στην Ελλάδα τείνουμε να νιώθουμε εγκαταλελειμμένοι, εκτεθειμένοι, προκαταβολικά ένοχοι· διεκδικούμε την ασφάλεια της μάζας για να κρύψουμε τυχόν προσωπικές ανεπάρκειες. Συνεπώς, δεν την αναγνωρίζουμε. Οταν ακούμε για συλλογική ευθύνη, το μυαλό μας πάει αμέσως στο ξέπλυμα της ατομικής ή των πολλών ατομικών ευθυνών. Τότε, νιώθουμε ότι οι ανεπάρκειες των άλλων σπεύδουν να κρυφτούν πίσω από τη δική μας επάρκεια. Ούτε αυτήν αναγνωρίζουμε. Η μόνη ευθύνη που αναγνωρίζουμε είναι η κρατική (τι έκπληξη!), γιατί είναι εκείνη από την οποία έχουμε τις μεγαλύτερες αξιώσεις, ενώ συνδεόμαστε μαζί της ελάχιστα (το κράτος είναι ένα απρόσωπο σύστημα, μακριά από εμάς). Σε αυτές τις μονολιθικές αντιλήψεις είναι που βασίζεται και ο προσβλητικός κυνισμός της Βίκυς Φλέσσα. Στο ότι δεν θέλουμε να δούμε το πασιφανές φταίξιμο του σταθμάρχη· στο ότι δεν παραδεχόμαστε ότι το μαζικό εκλογικό μας ήθος θα γεννήσει κι άλλους σταθμάρχες στο μέλλον· στο ότι θυμόμαστε το κράτος μόνον όταν τα κάνει μαντάρα· στο ότι αγνοούμε ότι πολλές ευθύνες μπορεί να συντρέχουν ταυτόχρονα, η καθεμιά στην έκταση που της αναλογεί.