Tης λείπει η διά ζώσης επαφή με τους φοιτητές της· τους βλέπει μέσα από μια οθόνη υπολογιστή. Διαδικτυακά γίνονται και οι σύνοδοι της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, της οποίας πριν από λίγες ημέρες εξελέγη πρόεδρος. Είναι η τέταρτη γυναίκα και η πρώτη Ελληνίδα που αναλαμβάνει αυτή τη θέση στο ανώτατο όργανο για την επίβλεψη της εφαρμογής της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ. Ενας καθηγητής της στη Νομική Αθηνών, ο Εμμανουήλ Ρούκουνας, την έκανε να αγαπήσει το Διεθνές Δίκαιο. Πήρε μεταπτυχιακό από τη Σορβόννη και επέστρεψε στην Ελλάδα για να διδάξει στη σχολή από την οποία είχε αποφοιτήσει. Ομως τα… γονίδιά της έμελλε να της δείξουν τον δρόμο. Ο πατέρας της, Κωνσταντίνος, τη δεκαετία του ’60, όταν άρχισαν να ανοίγουν θέσεις για τη χώρα μας στα Ηνωμένη Εθνη, προσελήφθη στην UNESCO και υπηρέτησε στην Αφρική: σε Κονγκό, Μαδαγασκάρη, Ακτή Ελεφαντοστού, Μπενίν. Από το 2014, με την εκλογή της ως μέλος (αρχικά) της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, σε μια ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν 173 κράτη, η μοναχοκόρη του ακολουθεί τα χνάρια του.
– Εβδομήντα έξι ετών πλέον, ο ΟΗΕ έχει αρχίσει να χάνει την αίγλη του; Δέχεται κριτική για αδυναμία ουσιαστικής παρέμβασης, μεταξύ άλλων, σε καίρια ζητήματα. Ποια είναι η δική σας γνώμη;
– Ο ΟΗΕ δημιουργήθηκε το 1945, σε μια εποχή που η ανθρωπότητα τον είχε μεγάλη ανάγκη, και ξεκίνησε με τις καλύτερες προοπτικές, με το όραμα της ειρηνικής συμβίωσης των λαών. Είναι αλήθεια ότι άργησε να σταθεί στα πόδια του, κυρίως στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, κι ότι σήμερα, σχεδόν οκτώ δεκαετίες μετά, έχει γιγαντωθεί και έχει «βαρύνει» πολύ ως σύστημα, έχει γίνει δυσκίνητος. Πράγματι, είναι συχνά αδύναμος να διαχειριστεί συρράξεις που γίνονται σε διάφορα σημεία του πλανήτη, αλλά, πιστέψτε με, θα ζούσαμε σε ένα χάος χωρίς τη διεθνή θεσμική οργάνωση που παρέχει. Επίσης, η συμβολή του είναι πολύτιμη με τα προγράμματα ανάπτυξης, τα περίφημα UNDP, που έχουν εφαρμοστεί στην Αφρική, στην Ασία και στη Λατινική Αμερική και έχουν ωφελήσει ουκ ολίγες χώρες. Οι Ευρωπαίοι ίσως δεν τα γνωρίζουν, γιατί έχουμε την τύχη να ζούμε σε μια προστατευμένη ήπειρο. Στα εβδομήντα έξι χρόνια του, λοιπόν, ο ΟΗΕ μπορεί να μην έχει καταφέρει να αποτρέψει όλα τα δεινά, αλλά μετράει πολλές επιτυχίες. Και στην ηλικία του ίσως χρειάζεται ένα εμβόλιο κι αυτός…
– Μια και το αναφέρετε, η πρόσβαση στα εμβόλια για τον κορωνοϊό δεν είναι ισότιμη για όλα τα κράτη…
– Εχετε δίκιο. Μιλώντας με συναδέλφους από την Αφρική –την Αιθιοπία, το Μαρόκο, την Τυνησία, την Αίγυπτο– έμαθα ότι δεν προβλέπεται να γίνουν εμβολιασμοί εκεί μέχρι το 2022. Σε κάποιες χώρες της Ασίας, επίσης. Οι λόγοι είναι και οικονομικοί, αδυναμία δηλαδή των φτωχών κρατών να αγοράσουν τις δόσεις που χρειάζονται, αλλά και πρακτικοί: η δυσκολία να φθάσουν τα εμβόλια σε όλους τους πολίτες τους. Γι’ αυτό και ο ΟΗΕ έχει ζητήσει επαρκή εφοδιασμό και δίκαιη διανομή για όλο τον κόσμο. Τα εμβόλια είναι παγκόσμιο δημόσιο αγαθό.
– Τα εμβόλια είναι σίγουρα μια «καυτή πατάτα» για τον ΟΗΕ. Υπάρχουν κι άλλες;
– Βασικό πρόβλημα είναι η χρηματοδότηση. Οσα συνέβησαν επί διακυβέρνησης Τραμπ ήταν σοβαρότατο πλήγμα για τον ΟΗΕ, γιατί οι ΗΠΑ ουσιαστικά αποσύρθηκαν από όλα τα όργανα και απέσυραν και τα χρήματα που έδιναν. Αυτό ελπίζω να αποκατασταθεί επί προεδρίας Τζο Μπάιντεν. Βέβαια, στον ΟΗΕ ανεβαίνουν και νέες δυνάμεις. Η Κίνα είναι πλέον η δεύτερη χώρα σε χρηματοδότηση.
– Και σε επιρροή;
– Κάποια στιγμή σίγουρα η χρηματοδότηση θα «μεταφραστεί» και σε επιρροή. Ηδη η οικονομική επιρροή της Κίνας σε πολλές χώρες της Αφρικής είναι πάρα πολύ μεγάλη κι έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε πού θα οδηγήσει αυτό…
– Η πανδημία δημιουργεί νέες συνθήκες σχεδόν σε καθετί. Πώς διαμορφώνεται η κατάσταση στα ανθρώπινα δικαιώματα; Τι σας ανησυχεί περισσότερο;
– Πέρα από τις ανθρώπινες ζωές που εξακολουθούν να χάνονται, οι συνέπειες της πανδημίας είναι σοβαρές στην εργασία, στην εκπαίδευση και σε όλο το φάσμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα έως και τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά. Σκεφτείτε τον εγκλεισμό λόγω του lockdown, το κλείσιμο των σχολείων, τους περιορισμούς κίνησης και συνάθροισης, τα φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας. Αυτό που με ανησυχεί είναι ότι θίγεται η άσκηση μιας σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στο όνομα της προστασίας της υγείας έχουν περισταλεί αστικές και πολιτικές ελευθερίες. Βέβαια, κάτι τέτοιο προβλέπεται από τα Συντάγματα, για καταστάσεις εκτάκτων αναγκών. Ο φόβος, όμως, είναι να μην παγιωθούν αυτοί οι περιορισμοί. Βρισκόμαστε ήδη ένα και πλέον χρόνο σε μια «έκτακτη» κατάσταση, η οποία δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να μετατραπεί σε νέα κανονικότητα. Σε κάποιες χώρες δεν γίνονται εκλογές με τη δικαιολογία της πανδημίας. Επίσης, έχουν ενταθεί οι ανισότητες λόγω των οικονομικών προβλημάτων που έχει προκαλέσει ο ιός. Φοβάμαι πως ο ασκός του Αιόλου θα ανοίξει μετά το τέλος της πανδημίας, με σωρεία υποθέσεων που θα φθάνουν στα εθνικά και στα διεθνή δικαστήρια. Θα υπάρξουν προσφυγές για παραβιάσεις δικαιωμάτων και θα ελεγχθούν κυβερνήσεις για τα μέτρα που έλαβαν για την αντιμετώπισή της. Τώρα ζούμε το υγειονομικό σκέλος της COVID-19. Μετά θα ζήσουμε το οικονομικό, το νομικό και φυσικά το πολιτικό.
Η χρήση της τεχνολογίας δημιουργεί νέα δικαιώματα
– Ποιες θα είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις στο έργο της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στη διάρκεια της θητείας σας;
– Οι Ελληνες δεν είναι τόσο εξοικειωμένοι με τη συγκεκριμένη επιτροπή όσο με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ισως, λοιπόν, η θητεία μου είναι μια ευκαιρία για να γίνει γνωστή και αυτή η δυνατότητα που υπάρχει για την προστασία των δικαιωμάτων τους. Παράλληλα, βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν πολλές περιοχές του κόσμου δίχως περιφερειακή προστασία, και εκεί ο ρόλος των Ηνωμένων Εθνών είναι σημαντικός. Οι προκλήσεις στο έργο της επιτροπής παραμένουν διαχρονικά οι ίδιες: αποτελεί το όργανο ελέγχου της συμμόρφωσης των κρατών-μερών στις υποχρεώσεις προστασίας των δικαιωμάτων τα οποία κατοχυρώνονται από το Διεθνές Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών. Εξετάζει τις περιοδικές εκθέσεις για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε κάθε χώρα, αλλά και ατομικές προσφυγές προσώπων που επικαλούνται παραβιάσεις των διεθνώς προστατευομένων δικαιωμάτων τους. Αυτό που ελπίζουμε, έπειτα από τρεις διαδικτυακές συνόδους, είναι να μπορέσουμε σύντομα να συνεχίσουμε το έργο μας υπό κανονικές συνθήκες, για περιπτώσεις που πρέπει άμεσα να προχωρήσουν: άνθρωποι που βρίσκονται υπό διαδικασία έκδοσης από μια χώρα ή τελούν υπό παράνομη κράτηση, άλλοι που κινδυνεύει η ζωή τους, εξαφανισμένα άτομα που αναζητούν οι συγγενείς τους. Σε όλο τον πλανήτη υπάρχουν πολίτες που αγωνίζονται για ελευθερίες και δικαιώματα που εμείς θεω-
ρούμε δεδομένα.
– Μια πρόσφατη υπόθεση που για κάποιον λόγο σας εξέπληξε;
– Οι Αρχές της Νέας Ζηλανδίας αποφάσισαν να εκδοθεί πίσω στην πατρίδα του ένας παράτυπος μετανάστης από το Κιριμπάτι, το νησιωτικό σύμπλεγμα του Ειρηνικού. Εκείνος προσέφυγε στην επιτροπή μας, ζητώντας να μην πραγματοποιηθεί η έκδοσή του. Επιχείρημά του ήταν η κλιματική αλλαγή! Η μισή χώρα του βρίσκεται ήδη κάτω από το νερό λόγω της αύξησης της στάθμης της θάλασσας και σε δέκα χρόνια ίσως δεν υπάρχει πια. Αρα η ζωή του εκεί θα κινδύνευε.
– Τι αποφάσισε η επιτροπή;
– Με νομικά στάνταρντ δεν μπορούσε να δικαιολογηθεί άμεσος κίνδυνος για τη ζωή του, οπότε η απόφασή μας ήταν να επιστρέψει στην πατρίδα του. Αλλά σιγά σιγά ανοίγει ένας νέος δρόμος για τέτοιου είδους προσφυγές: οι περιβαλλοντικοί παράγοντες τείνουν να αποτελέσουν «απτή» απειλή για τη ζωή και τα δικαιώματά μας. Επίσης, η τεχνολογία δημιουργεί νέα δικαιώματα που προκύπτουν από τη χρήση της και νέες προκλήσεις για την προάσπισή τους.
Οι γυναίκες
– Γιατί στην Ελλάδα και διε-θνώς είμαστε ακόμα τόσο πίσω στα ποσοστά εκπροσώπησης των γυναικών σε θέσεις ευθύνης;
– Είναι αλήθεια ότι σε παγκόσμιο επίπεδο τα ποσοστά εκπροσώπησης γυναικών σε θέσεις ευθύνης παραμένουν χαμηλά. Γυναίκες είναι αρχηγοί κρατών ή κυβερνήσεων σε 22 χώρες, ενώ η παρουσία γυναικών στα εθνικά κοινοβούλια ανέρχεται σε 24%. Παρόμοια είναι η κατάσταση όσον αφορά θέσεις ευθύνης στον ιδιωτικό τομέα. Στην Ελλάδα, πάντως, η εικόνα είναι μάλλον καλή. Στον χώρο που υπηρετώ, τον ακαδημαϊκό, υπάρχουν πολλές γυναίκες σε θέσεις διδακτικές και διοίκησης. Αξιες Ελληνίδες βρίσκουμε σε όλους τους τομείς της ζωής. Ομως αυτό που θεωρώ σημαντικό δεν είναι το ποσοτικό στοιχείο της εκπροσώπησης σε θέσεις ευθύνης, να εκπροσωπούνται δηλαδή γυναίκες για λόγους ποσόστωσης (αυτό αποτελεί διάκριση κατά την άποψή μου), αλλά να μην αποκλείονται γυναίκες με προσόντα από θέσεις ευθύνης εξαιτίας του φύλου τους.
Η συνάντηση
Λίγες μέρες μετά την εκλογή της, σε ένα διάλειμμα από τις πολύωρες συνεδριάσεις, με υποδέχθηκε στο σπίτι της στα βόρεια προάστια. Σερβίροντας καφέ και γλυκίσματα, μου μιλούσε με υπερηφάνεια και νοσταλγία για το νησί της, την Κάρπαθο, και τη «μητριαρχική κοινωνία του» αλλά και για τους γιους της. Ο ένας είναι γιατρός, κάνει την ειδικότητά του στο Λονδίνο. Ο άλλος σπούδασε Νομικά. Πάνω στο τραπέζι είδα την αυτοβιογραφία του Κιθ Ρίτσαρντς. «Με έπεισε ο μικρός να το διαβάσω, για να δω πόσο σπουδαία εποχή ήταν τα sixties και τα seventies. “Λες να μην το ξέρω; Εμείς, η γενιά μου, το χτίσαμε το… μαγαζί”, του είπα!».
