Τον βλέπω να κάθεται γαλήνιος και προσηνής απέναντί μου με φόντο την Ακρόπολη, στην ταράτσα ενός αθηναϊκού ξενοδοχείου, και σκέφτομαι πως η ζωή του θα μπορούσε να είναι μυθιστόρημα με απίστευτη πλοκή. Κυρίως, όμως, είναι μια αδιάσειστη μαρτυρία πως η ομορφιά μπορεί να νικήσει το τραύμα.
Ο Γερμανός μαέστρος Κριστόφ Εσενμπαχ γεννήθηκε το 1940 στο Μπρέσλαου, το οποίο τότε ανήκε στη Γερμανία, αλλά σήμερα είναι εντός πολωνικών συνόρων. Εχασε τη μητέρα του κατά τον τοκετό. Ο πατέρας του, διάσημος μουσικολόγος με έντονη αντιναζιστική δράση, εστάλη σε ειδικό τάγμα τιμωρίας στο Ανατολικό Μέτωπο όπου και σκοτώθηκε. Η γιαγιά του εξοντώθηκε αφού προσπάθησε να φυγαδεύσει τον εγγονό, και έτσι ο μικρός κατέληξε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Ηταν τόσο σφραγισμένος ψυχικά από τις φρικωδίες, ώστε έχασε εντελώς τη λαλιά του. Παρέμεινε στη σιωπή ακόμη και όταν μια ξαδέλφη της μητέρας του κίνησε γη και ουρανό για να τον σώσει. Ηταν πιανίστρια και την άκουγε να εξασκείται καθημερινά.
Η πρώτη λέξη που άρθρωσε, πολύ καιρό αργότερα, ήταν: «Ναι». Δηλαδή, «ναι, θα ήθελα να μάθω και εγώ πιάνο», όταν η θεία του, της οποίας το επίθετο πήρε, τον ρώτησε αν ενδιαφερόταν να τον διδάξει.
«Ο κόσμος αίφνης έδειχνε διαφορετικός. Μπορούσα να ανασάνω ξανά και να μιλήσω ξανά. Ενιωσα ευτυχία για πρώτη φορά», είχε πει σε μια συνέντευξη. Είχε ταλέντο στο πιάνο, αντιλαμβανόταν ότι η μουσική δεν ήταν απλώς μέσο έκφρασης, τον είχε κυριολεκτικά σώσει. Στα 11 του χρόνια είδε για πρώτη φορά τον μαέστρο Φούρτβενγκλερ και η εμπειρία γράφτηκε για πάντα στην ψυχή του.
Ο Φον Κάραγιαν
Ως ανερχόμενος σολίστ είχε την τύχη να αποκτήσει μέντορες όπως ο Φον Κάραγιαν και ενώ είχε μια πολύ σπουδαία καριέρα ως πιανίστας, αποφάσισε να γίνει και αρχιμουσικός.
Κοιτάζω τα παιδιά με τα παγωμένα μάτια στην Ουκρανία, τα παιδιά πρόσφυγες, και ανακινείται μέσα μου ο πόνος που πέρασα στα παιδικά μου χρόνια στο στρατόπεδο.
Συνεργάστηκε με τις πιο γνωστές ορχήστρες του κόσμου και προχθές Παρασκευή σήκωσε την μπαγκέτα του να διευθύνει την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών (ΚΟΑ) στο Μέγαρο Μουσικής σε μια συναυλία με σκοπό φιλανθρωπικό. Τα έσοδά της διατέθηκαν στην Ενωση «Μαζί για το Παιδί», που σκοπεύει να δημιουργήσει έναν ξενώνα στο κέντρο της Αθήνας για τις Ουκρανές μανάδες και τα παιδιά τους. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο διάσημος αρχιμουσικός έρχεται στην Αθήνα για να θέσει εαυτόν στην υπηρεσία της Ενωσης. Πριν από δύο και πλέον χρόνια είχε πάλι διευθύνει την ΚΟΑ στο Μέγαρο για να βοηθήσει τους πρόσφυγες.
Ο πόλεμος
Η συζήτηση ξεκίνησε αναπόφευκτα από τον πόλεμο: «Μπορώ να καταλάβω τη θλίψη που αισθάνονται όλοι οι νοήμονες άνθρωποι όταν βλέπουν τηλεοπτικά πλάνα από την Ουκρανία. Εμένα αυτές οι εικόνες μού θυμίζουν πράγματα που έχω ζήσει. Κοιτάζω τα παιδιά με τα παγωμένα μάτια, τα παιδιά πρόσφυγες, και ανακινείται μέσα μου ο πόνος που πέρασα στα παιδικά μου χρόνια στο στρατόπεδο. Ξέρετε, θα μπορούσα να αποστρέψω το βλέμμα. Η συμπόνια δεν με αφήνει. Κάθε μέρα κοιτώ και ξανακοιτώ τα πρόσωπά τους, γιατί το να τα αποφεύγεις είναι σαν να γυρίζεις την πλάτη στους ανθρώπους που υποφέρουν, να λες “προτιμώ να μην πονάω εγώ και ας γίνονται τραγωδίες”». Τον ρώτησα εάν περίμενε ποτέ ότι μετά δεκαετίες ειρήνης η Ευρώπη θα ζούσε ξανά υπό την απειλή ενός γενικευμένου πολέμου: «Κανείς μας δεν το περίμενε. Και όλα αυτά διότι υπάρχει ένας τρελός στην εξουσία στη Ρωσία. Δυστυχώς, είμαστε σε κίνδυνο και ποιος ξέρει σε τι μπορεί να εξελιχθεί αυτό που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο».
«Σκέφτομαι θετικά»
Θα περίμενε κανείς πως ο Εσενμπαχ θα ήταν βυθισμένος στον πεσιμισμό με αυτήν την τροπή στην ανθρωπότητα. «Υστερα από όλα αυτά που έχω περάσει στη ζωή μου, σκέφτομαι θετικά. Εχω πάντα ελπίδα. Πιστεύω πως υπάρχει ακόμη χρόνος, πως η διπλωματία μπορεί να επικρατήσει στο τέλος, ότι θα ακούσουμε τη φωνή της ηθικής και της λογικής. Στη Δύση υπάρχουν ηγέτες, ζούμε σε χώρες με δημοκρατικό πολίτευμα, υπάρχουν ενεργοί πολίτες και όλοι εμείς μπορούμε να σταθούμε ενάντια στον δεσποτισμό και στην τυραννία».
Ποια είναι η γνώμη του για το μπαράζ των αποκλεισμών που έγιναν σε έργα Ρώσων συνθετών, αλλά και σε ορχήστρες ή Ρώσους μαέστρους; «Ξέρετε, δεν υποφέρουμε μόνον εμείς. Υπάρχουν και πολλοί Ρώσοι που υποφέρουν. Δεν βρίσκω λογικό ούτε χρήσιμο να βγάλουμε από τη ζωή μας τον Τσαϊκόφσκι, τον Σοστακόβιτς. Ή λογοτέχνες όπως ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι. Ο Σοστακόβιτς έγραψε συνθέσεις όταν τον καταδίωκε ο Στάλιν. Τα έργα αυτών των δημιουργών είναι πανανθρώπινα, έχουν σπουδαία μηνύματα. Ποιος ο λόγος να τα απαγορεύσουμε; Ποιον θα τιμωρήσουμε τελικά;».
Κάνουμε μια παύση, το φαγητό μας έχει έρθει στο τραπέζι. Ο Νίκος Κοκκαλιάς προσπαθεί να «σκηνοθετήσει» τις λήψεις, αλλάζοντας θέση στις αλατοπιπεριέρες. «Είναι και αυτός ένας μαέστρος στον τομέα του», λέω στον Εσενμπαχ, ο οποίος γελάει. Αν και μέσα Μαΐου, έχει αρχίσει να κάνει πολλή ζέστη και από τη θερμοκρασία και τη σκόνη, το περίγραμμα της Αίγινας μόλις ξεχωρίζει.
Δεν γίνεται να σωρεύεις γνώση και να την κρατάς για τον εαυτό σου
Ο Εσενμπαχ μιλάει για την παγκόσμια δύναμη της μουσικής να ενώνει. Αν υπάρχει, τότε γιατί οι πολιτικοί δεν έχουν κάνει χρήση ποτέ αυτής της ήπιας ισχύος: «Εχω πει πολλές φορές ότι αν οι ηγέτες του πλανήτη άκουγαν κάθε πρωί 15 λεπτά Μπαχ, τότε ο κόσμος θα ήταν καλύτερο μέρος. Το μάθημα που πηγάζει από τη μουσική είναι ακριβώς το αντίθετο από την επιθετικότητα, επικεντρώνεται στην αγάπη και την ομορφιά, είναι ιαματικό. Και θεωρώ ότι σε καιρούς χαλεπούς σαν και αυτούς που ζούμε τώρα, εμείς οι μουσικοί πρέπει να εξηγούμε στον κόσμο ποια είναι η δύναμη της μουσικής, να κάνουμε μουσική διπλωματία». Οταν του αναφέρω την απίστευτη συγκίνηση που αισθανθήκαμε όλοι όταν βλέπαμε Ουκρανούς να παίζουν μουσική στα καταφύγια που δεν είχαν τροφή, φως, νερό, τον είδα να κομπιάζει για λίγο: «Εκεί φάνηκε τι μπορεί να κάνει η τέχνη για να εξυψώσει το φρόνημα και να αποτυπώσει το ήθος της ανθρώπινης ψυχής», τονίζει. «Και αν μπορούσα να στείλω ένα μήνυμα στα παιδιά της Ουκρανίας θα τους έλεγα: “Να έχουν αντοχή, να κρατούν ψηλά το ηθικό τους και να γνωρίζουν ότι η μουσική με τον δικό της τρόπο στέλνει τα μηνύματα της ηθικής
στους ανθρώπους”».
Τι σημασία έχει η φιλανθρωπία για τον ίδιο; «Εμείς οι μουσικοί δίνουμε και παίρνουμε. Η ανταμοιβή μας έρχεται από τους ακροατές. Βλέπω τα πρόσωπά τους και πώς αυτά αλλάζουν έπειτα από μια συναυλία. Δεν υπάρχει ωραιότερο συναίσθημα, το οποίο εισέπραξα και την τελευταία φορά που έπαιξα στην Αθήνα». Ο Εσενμπαχ κάνει άλλη μία ευεργεσία. Βοηθάει πολύ τους νέους μουσικούς να βρουν τον δρόμο τους (ανάμεσα σε αυτούς και δύο συμπατριώτες μας, ο φλαουτίστας Στάθης Καραπάνος και η πιανίστα Νεφέλη Μούσουρα): «Μαθήτευσα πλάι στον Κάραγιαν που μου είχε δώσει το δικαίωμα να τον ρωτάω ό,τι θέλω. Αυτός ήταν το παράδειγμά μου. Δεν μπορείς να σωρεύεις γνώση μεγαλώνοντας και να την κρατάς για τον εαυτό σου. Πρέπει να την επιστρέφεις και οι νέοι είναι το πιο γόνιμο έδαφος να σπείρεις αυτόν τον σπόρο. Οι δικοί μου μέντορες με έμαθαν να εστιάζω πάντα στην παρτιτούρα, να εμβαθύνω στο νόημα των συνθέσεων κάθε μουσουργού, ώστε στο τέλος να είμαι σε θέση να μεταγλωττίσω την ουσία προς την ορχήστρα και το κοινό. Ξέρετε γιατί με έσωσε η μουσική; Γιατί κατάφερα να ανοίξω την ψυχή μου σε αυτή, σαν να την εισέπνευσα και με γιάτρεψε με τον δικό της τρόπο. Ακριβώς αυτή την αίσθηση προσπαθώ να δώσω και ως μαέστρος στους μουσικούς μου και στους ακροατές. Είναι μια επικοινωνία δίχως λέξεις που φτάνει μέχρι τον πιο μύχιο εαυτό, τις πιο ευαίσθητες χορδές».
Τα γλυπτά
Οταν ένας άνθρωπος έχει τέτοια βιώματα, πώς πορεύεται στη ζωή δίχως να αισθάνεται αδικία ή και μίσος; «Αν φυλακίσεις αυτά τα αισθήματα μέσα σου, τότε πρώτα από όλα δηλητηριάζεσαι ο ίδιος. Αντιμετωπίζεις τον εαυτό σου υπό αυτό το πρίσμα. Και σίγουρα οι επιλογές, η αυτοεκτίμηση, οι προτιμήσεις σμιλεύονται από την εικόνα σου. Επιμένω, λοιπόν, ότι πρέπει συνειδητά και με προσπάθεια να κυνηγάμε αυτό που κάνει καλό στην ψυχή μας, που τη γιατρεύει από τα βάσανα, τον πόνο, τις κακοτυχίες και ό,τι άλλο μας τραυμάτισε. Η μουσική είναι ένα από αυτά τα γιατρικά», λέει ο Εσενμπαχ, που κοιτάζει την Ακρόπολη στο βάθος. Τον ρωτώ αν έχει πάει στο νέο Μουσείο: «Και βέβαια, όπως και στο Λονδίνο για να δω αυτά που άρπαξε ο Ελγιν». «Νομίζω πως και τα γλυπτά αυτά είναι κατά κάποιον τρόπο πρόσφυγες στη Βρετανία», του είπα. Συμφώνησε και μου είπε: «Ελπίζω να γυρίσουν μια μέρα στην οικογένειά τους».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο εστιατόριο του Roof Garden της «Μεγάλης Βρεταννίας». Ο Εσενμπαχ ζήτησε να φάει κάτι ελαφρύ και καταλήξαμε στο ψητό ψάρι ημέρας, που ήταν φαγκρί. Αντί για πολλά λαχανικά ζήτησε σπαράγγια στο γκριλ, και εγώ το ίδιο. Ηπιαμε μεταλλικό νερό και εγώ έναν εσπρέσο. Ο λογαριασμός ήρθε 107 ευρώ. Ο μαέστρος είχε την καλοσύνη να μου φέρει από το Παρίσι όπου ζει μερικά σοκολατάκια από το διάσημο La Maison du Chocolat και τον έβαλα να μου δώσει ένα αυτόγραφο πάνω στο λευκό γκοφρέ χαρτάκι τους, το οποίο θα φυλάξω ως κόρην οφθαλμού.
