O Μιχάλης προέρχεται από πολύτεκνη οικογένεια. Στα λίγα χρόνια που έζησε με τους γονείς του (άτομα εξαρτημένα σε ουσίες και οι δύο) υπέστη απίστευτη κακοποίηση: τον έδερναν σχεδόν καθημερινά, τον άφηναν νηστικό, τον έκλειναν για ώρες, ολομόναχο, σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Με εισαγγελική εντολή ο ίδιος –τεσσάρων ετών τότε– και τα αδέλφια του μοιράστηκαν σε διάφορες δομές παιδικής προστασίας της Αττικής. Εκείνος βρέθηκε στην Παιδόπολη «Αγιος Ανδρέας». Στην εφηβεία πια σήμερα, δεν έχει ξεχάσει τίποτα από όσα βίωσε. Πρόσφατα μάλιστα, όταν η μεγαλύτερη αδελφή του ενηλικιώθηκε και τον αναζήτησε για να του προτείνει να έρθουν σε επαφή με τους βιολογικούς τους γονείς, αρνήθηκε. «Δεν θέλω να τους ξέρω», εξήγησε στη Γιάννα Αποστόλου, επιμελήτρια πρόνοιας στην Παιδόπολη. «Γιατί δεν τους συναντάς έστω μία φορά;» τον ρώτησε εκείνη. «Γιατί φοβάμαι μήπως νιώσω κάτι και δεν τους αξίζει. Αλλωστε το σπίτι μου και η οικογένειά μου είναι εδώ», της απάντησε.
Ο Πέτρος σε λίγους μήνες θα κλείσει τα τέσσερα χρόνια του. Εδώ και λίγους μήνες φιλοξενείται στο Κέντρο Βρεφών «Η Μητέρα». Συχνά ζητάει από τη Νατάσα Σπαθάρη, που είναι υπεύθυνη στο τμήμα δημιουργικής απασχόλησης για παιδιά ηλικίας 2 έως 4 ετών, να του ζωγραφίσει τρεις καρδιές. «Μία για σένα, μία για τη Ράνια (σ.σ. είναι η άλλη υπάλληλος της δομής που τον φροντίζει) και μία για τη μαμά μου». Της ζητάει να γράψει «σ’ αγαπώ» πάνω στη ζωγραφιά, χαμογελάει, αλλά σε λίγα λεπτά «σκοτεινιάζει» και κλείνεται πάλι στον εαυτό του. «Είμαι θυμωμένος», της λέει. Εκείνη δεν τον ρωτάει γιατί· ξέρει άλλωστε… Προέρχεται από μια οικογένεια με κακοποιητικό πατέρα και μητέρα που προσπαθεί, χωρίς αποτέλεσμα προς το παρόν, να σταθεί στα πόδια της. «Ακόμη και σε αυτή την ηλικία, τα παιδιά έχουν συνείδηση της μετάβασής τους από το σπίτι τους σε ένα ίδρυμα. Απλώς δεν μπορούν ούτε να καταλάβουν τι έχει συμβεί ούτε να το διαχειριστούν. Εμείς οφείλουμε να είμαστε δίπλα τους ουσιαστικά, αναγνωρίζοντας και σεβόμενοι το συναίσθημά τους», εξηγεί η βρεφονηπιαγωγός της δομής. Εφαρμόζοντας, λοιπόν, τη μέθοδο της Αμερικανίδας ψυχολόγου Μαρία Μάρτιν για τον έλεγχο των αρνητικών συναισθημάτων των μικρών παιδιών, πριν από μερικές μέρες πήρε ένα κουτάκι και του το έδωσε. «Οταν ηρεμήσεις, βάλε εδώ τον θυμό σου», τον προέτρεψε. Πράγματι, λίγη ώρα μετά, ο μικρός εμφανίστηκε μπροστά της. «Αφησα τον θυμό μου μέσα στο κουτί, στο δωμάτιό μου, και ήρθα να φάω».
Τέτοιες ιστορίες οι δύο γυναίκες έχουν πολλές να αφηγηθούν. Δέκα χρόνια εργάζεται η Γιάννα Αποστόλου στην Παιδόπολη, που λειτουργεί ως μονάδα κοινωνικής φροντίδας για παιδιά ηλικίας από 4 έως 16 ετών τα οποία αποδεδειγμένα είναι απροστάτευτα και στερούνται οικογενειακής φροντίδας. Αυτή τη στιγμή φιλοξενεί τριάντα δύο, χωρισμένα σε δύο ομάδες. «Δύο επιμελήτριες φροντίζουμε κάθε ομάδα, είμαστε μαζί τους όλο το εικοσιτετράωρο σε κυλιόμενες οκτάωρες βάρδιες και κάνουμε ακριβώς ό,τι κάνει μια μαμά για τα παιδιά της, μόνο που εμείς έχουμε δεκαέξι. Ολα τα έχει κάθε μέρα μας: αγάπες, αγκαλιές, παράπονα, τσακωμούς. Βέβαια, υπάρχουν και μεγάλα διαστήματα που είμαστε μόνο μία στη βάρδια. Και πρέπει να ταΐσουμε όλα τα παιδιά, να κάνουμε μπάνιο τα μικρότερα, να τα διαβάσουμε, να παίξουμε μαζί τους, να βρούμε χρόνο για να συζητήσουμε με τα μεγαλύτερα που βρίσκονται στην εφηβεία και έχουν τις δικές τους αγωνίες. Επίσης, να τα συνοδεύσουμε σε όλες τις εξωσχολικές δραστηριότητές τους, σε παιδική χαρά, φροντιστήρια ξένων γλωσσών, σχολές χορού, γυμναστήρια, κινηματογράφο. Αγώνας δρόμου! Προς τα πού να πας, πού να πρωτοτρέξεις; Κάποιες στιγμές ακούς ταυτόχρονα δεκαέξι “κυρία” και δεν ξέρεις τι να κάνεις: να δέσεις τα κορδόνια του νηπίου, που δεν μπορεί ακόμη να φροντίσει τον εαυτό του, ή να μιλήσεις με τον ερωτευμένο δεκαπεντάχρονο που θέλει να βγει για καφέ με την κοπέλα του και ζητάει μεγαλύτερο χαρτζιλίκι;».
Κάποιες στιγμές ακούς ταυτόχρονα δεκαέξι «κυρία» και δεν ξέρεις τι να κάνεις: να δέσεις τα κορδόνια του νηπίου ή να μιλήσεις με τον ερωτευμένο δεκαπεντάχρονο;
«Φροντίδα και ασφάλεια»
Δύο δεκαετίες έχει κλείσει ως εργαζόμενη στο Κέντρο Βρεφών «Η Μητέρα» η Νατάσα Σπαθάρη. «Πολλά έχουν αλλάξει αυτά τα χρόνια. Ολοένα και περισσότερα αδέλφια –δύο, τρία, ακόμη και τέσσερα– που έχουν αποσπαστεί με εισαγγελική εντολή από δυσλειτουργικές οικογένειες φτάνουν στα χέρια μας. Κάποια έχουν νοητικές ή και συναισθηματικές δυσκολίες. Ο συνηθέστερος λόγος απομάκρυνσής τους είναι η ενδοοικογενειακή βία και η παραμέληση. Ο δικός μας ρόλος είναι δύσκολος. Οφείλουμε από τη μια να δώσουμε σε αυτά τα παιδιά τη φροντίδα και την ασφάλεια που τους λείπουν και από την άλλη να στηρίξουμε τη μητέρα, συνήθως, και το στενό συγγενικό περιβάλλον ώστε να μπορέσουν κάποια στιγμή να επανενωθούν με τα παιδιά», επισημαίνει. «Μόνο αν αυτή η προσπάθεια δεν ευοδωθεί θα τεθούν ως εναλλακτικές αρχικά η αναδοχή και στη συνέχεια η υιοθεσία. Ομως, βασική μας έγνοια είναι να εξαντλήσουμε όλα τα περιθώρια ώστε να μη διαρραγεί ανεπανόρθωτα η σχέση των παιδιών με τους γονείς τους. Αυτό γίνεται με τη συμβολή μιας διεπιστημονικής ομάδας που περιλαμβάνει κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους, μεταξύ άλλων. Ας μη μας κατηγορούν κάποιοι, λοιπόν, ότι κρατάμε τα παιδιά και δεν τα δίνουμε για αναδοχές και υιοθεσίες. Την καλύτερη δυνατή λύση γι’ αυτά αναζητούμε πάντα».
«Επίσης, δεν είμαστε ορφανοτροφεία», διευκρινίζει η Γιάννα Αποστόλου. «Αυτή η λανθασμένη αντίληψη κάνει κακό στα ίδια τα παιδιά που έρχονται σε επαφή με την κοινότητα· στη συντριπτική πλειονότητά τους έχουν γονείς, απλώς δεν μπορούν να ζήσουν μαζί τους λόγω συγκεκριμένων συνθηκών». Και εκείνη έχει παρατηρήσει αλλαγές στον «πυρήνα» της ελληνικής οικογένειας. «Δεν ξέρω αν έχει διαδραματίσει κάποιο ρόλο η πανδημία, όμως είναι πολύ συχνά δυστυχώς τα φαινόμενα κακοποιήσεων, ακόμη και σεξουαλικών».
Στις γιορτές είναι πιο δύσκολες οι ώρες επισκεπτηρίου
Οι ημέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι ιδιαίτερες στις δομές παιδικής προστασίας. «Στολίζουμε το δέντρο –τα παιδιά θέλουν πάντα να είναι το πιο ψηλό!–, φτιάχνουμε γλυκά, προγραμματίζουμε εορταστικές δραστηριότητες, ο Αγιος Βασίλης φέρνει δώρα χάρη στον Σύλλογο Φίλων Παιδόπολης», λέει η Γιάννα Αποστόλου. Βέβαια, οι ημέρες του επισκεπτηρίου, όπως συμφωνούν και οι δύο συνομιλήτριές μου, είναι δύσκολες. Υπάρχουν προσδοκίες και αναστάτωση, αλλά και απογοήτευση αν οι γονείς δεν έρθουν ή αν έρθουν και δεν είναι όπως τα παιδιά περίμεναν. «Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, έχουν την τάση να εξιδανικεύουν το παρελθόν. Ακόμη και η χειρότερη οικογένεια είναι γι’ αυτά κάτι ιερό», συνεχίζει η κ. Αποστόλου. «Ιδιαίτερα η μητέρα τους. Δεν θέλουν κανείς να την ακουμπήσει, να τη λερώσει. Ξέρετε τι κάνουν όταν μαλώνουν μεταξύ τους; Το ένα παιδί βρίζει τη μητέρα του άλλου γιατί ξέρει πως έτσι θα το πονέσει πιο πολύ».
Αγωνία χωρίς… διακόπτη
«Είμαστε πρόσωπα αναφοράς γι’ αυτά τα παιδιά – το μεσοδιάστημα μέχρι την αποκατάστασή τους», συμπληρώνει η Νατάσα Σπαθάρη. «Μας εμπιστεύονται, κάθε μέρα μάς αποκαλύπτουν και μία ψηφίδα ώστε να σχηματίσουμε την εικόνα του παρελθόντος τους, δεν υπάρχει παιδί που να μη μας ανοιχτεί. Η σχέση μας είναι δυνατή. Δεν διαθέτουμε όμως… διακόπτη που να τον γυρίζουμε μετά τη βάρδια μας. Τη δουλειά την παίρνουμε μαζί μας στο σπίτι». Η ίδια έχει τρία παιδιά. Η μεγαλύτερη κόρη της, έξι ετών, ανυπομονεί αυτές τις μέρες να βρεθεί μαζί της στο Κέντρο Βρεφών και να παίξει με τα παιδιά που φιλοξενούνται εκεί.
«Ετσι είναι», επιβεβαιώνει η συνάδελφός της. «Πέφτεις για ύπνο στο σπίτι σου και δεν μπορείς να σταματήσεις να ανησυχείς. Ενα παιδί είχε πυρετό· είναι άραγε καλύτερα; Ενα άλλο ήταν στενοχωρημένο· μήπως κλαίει ακόμη; Σηκώνεσαι και τηλεφωνείς στη δομή για να βεβαιωθείς ότι όλα είναι καλά και να ησυχάσεις».
Η επιβράβευσή τους; Η αγάπη που τους δείχνουν τα παιδιά. «Ηρθε κάποτε στην Παιδόπολη ένα κοριτσάκι έξι ετών από οικογένεια Ρομά. Την είχαν εγκαταλείψει στα ΚΤΕΛ. Εσβηναν τσιγάρα πάνω στο σώμα της, ήταν γεμάτη σημάδια. Κάθε βράδυ, για να κοιμηθεί, της τραγουδούσα “Μες σ’ αυτή τη βάρκα είμαι μοναχή”, μόνο έτσι ηρεμούσε. Λίγα χρόνια μετά, από την ανάδοχη οικογένεια με την οποία πλέον ζούσε, μου έστειλε μια ζωγραφιά, με αφιέρωση. “Μες σ’ αυτή τη βάρκα ΔΕΝ είμαι μοναχή”, έγραφε. Δυο μέρες έκλαιγα, ακόμη και τώρα που το λέω συγκινούμαι…».
Να αδειάσουν τα ιδρύματα
Το μεγάλο στοίχημα της αποϊδρυματοποίησης, μέσω της αναδοχής, δεν θα μπορούσε να λείπει από την κουβέντα μας. «Μακάρι να ανοίξουν περισσότεροι συμπολίτες μας τα σπίτια και την καρδιά τους και να σταματήσουν να σκέφτονται με στερεότυπα: να θέλουν μόνο μωράκια με ξανθά μαλλιά και γαλανά μάτια, όχι Ρομά, όχι μαυράκια, όχι μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά. Να δώσουν την ευκαιρία σ’ ένα παιδί να νιώσει αυτό που ίσως δεν έχει ζήσει ποτέ: την αποκλειστικότητα, τη μοναδικότητα μέσα στη δική του οικογένεια», λέει η Γιάννα. «Δυστυχώς πολλοί, όπως θέλουν ιδιόκτητο σπίτι, ζητούν και… ιδιόκτητο παιδί. Δεν συνειδητοποιούν πόσο μεγάλο δώρο είναι η αναδοχή», προσθέτει η Νατάσα. «Φτάνει η απόφασή τους να είναι απολύτως συνειδητή, για να μη βιώνει κανένα παιδί το τραύμα της επιστροφής στη δομή, να μη χάνει για δεύτερη φορά τη μαμά, τον μπαμπά και το σπίτι του. Η ματαίωση είναι τρομερά επώδυνη».
Η συνάντηση
Στην αίθουσα δημιουργικής απασχόλησης του Κέντρου Βρεφών «Η Μητέρα», την ώρα που τα παιδιά είχαν αποσυρθεί για το μεσημεριανό τους γεύμα, ήπιαμε καφέ. Γύρω μας, στους τοίχους, πολύχρωμα λαμπιόνια και χριστουγεννιάτικες ζωγραφιές. Τα πιτσιρίκια είχαν ετοιμάσει και μια κάρτα για εμένα, με τον Ρούντολφ το ελαφάκι (το πιο πολύτιμο δώρο αυτών των εορτών…). «Τι θέλετε να φέρει σε εσάς ο Αγιος Βασίλης;» τις ρώτησα. «Να βρουν τα παιδιά μας, μεγαλώνοντας, τον δρόμο τους, να αισθανθούν ότι κάπου ανήκουν», απάντησε η Γιάννα Αποστόλου. «Κι όσα έχουν φύγει από κοντά μας, να είναι καλά, ήρεμα και δημιουργικά», συμπλήρωσε η Νατάσα Σπαθάρη, «ώστε να μπορούμε να λέμε πως βάλαμε ένα λιθαράκι στο χτίσιμο, από την αρχή, του συναισθηματικού κόσμου τους που είχε καταρρεύσει».