Δικηγόρος για λίγο, μεταφράστρια στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως επάγγελμα, αφηγήτρια αλλά και συγγραφέας παραμυθιών κυρίως. «Το ταξίδι της ζωής μου ήρθε ως δώρο», περιγράφει. Συναντηθήκαμε με τη Λίλη Λαμπρέλλη για να μιλήσουμε για τα παραμύθια που αφηγείται. Τα λαϊκά παραμύθια που δεν έχουν επώνυμο συγγραφέα, αλλά δημιουργήθηκαν πριν από τη γραφή και ταξίδεψαν από στόμα σε στόμα τις μεγάλες νύχτες του χειμώνα, όταν οι άνθρωποι χρειάζονταν την παρέα, την παρηγοριά και τη θεραπεία των ιστοριών.
Μιλήσαμε και για τα ακόμη πιο παλιά, για τα μαγικά παραμύθια που εντοπίζονται από τους ανθρωπολόγους χιλιετίες πριν.
Από την εποχή που εφευρέθηκε η γραφή, οπότε και έχουμε τις πρώτες πηγές, αποκαλύπτεται ότι τα βασικά μοτίβα των παραμυθιών υπάρχουν στους περισσότερους λαούς του κόσμου. Σαν να ταξίδεψαν ανά τους αιώνες και τις ηπείρους με τη δύναμη της μαγείας τους.
Ομως, οι τρεις ιδιότητες της Λίλης Λαμπρέλλη με κάποιον τρόπο φαίνεται συνδέονται: τα παραμύθια είναι ο διαμεσολαβητής, ο μεταφραστής των ψυχικών διεργασιών που χρειάζεται να κάνει κάθε άνθρωπος για να ενηλικιωθεί. Παράλληλα, υπάρχει σ’ αυτά και «μια αίσθηση δικαιοσύνης και νομίζω ότι αυτό με τράβηξε σαν μαγνήτης». Δικαιοσύνη οι τόσες κακουχίες που περνούν οι ήρωες των παραμυθιών; «Στο παραμύθι αποδίδεται δικαιοσύνη, αλλά όχι δωρεάν. Δεν ισχύει ότι αν είσαι καλός άνθρωπος σου πάνε όλα τέλεια. Αυτό δεν συμβαίνει στα παραμύθια, όπως δεν συμβαίνει και στη ζωή. Υπάρχουν οδύνη, δοκιμασίες, δυσκολίες και πολλές φορές χρειάζεται να έρθεις αντιμέτωπος με τον θάνατο», λέει η κ. Λαμπρέλλη. Οι τρομακτικές δοκιμασίες για τον ήρωα ή την ηρωίδα του παραμυθιού είναι συμβολικές, μου εξηγεί. «Δοκιμασίες που πρέπει να περάσεις για να ενηλικιωθείς πραγματικά, ανεξάρτητα από τη βιολογική σου ηλικία», περιγράφει.
«Το μαγικό παραμύθι έχει πολύ συγκεκριμένη δομή, ξεκινάει σχεδόν ομαλά, αλλά πάντα κάτι λείπει και υπάρχει ο ήρωας που προσπαθεί να το βρει και στο τέλος βγαίνει νικητής. Γίνεται βασιλιάς, που σημαίνει αυτόνομος, ότι δεν έχεις δηλαδή κάποιον πάνω από το κεφάλι σου».
Στο παραμύθι αποδίδεται δικαιοσύνη, αλλά όχι δωρεάν. Δεν ισχύει ότι αν είσαι καλός άνθρωπος σου πάνε όλα τέλεια. Αυτό δεν συμβαίνει στα παραμύθια, όπως δεν συμβαίνει και στη ζωή.
Λίγα λεπτά αργότερα η γυναίκα που κάθεται απέναντί μου έχει ξεχάσει ότι μπροστά της βρίσκεται ένα πολύ «νόστιμο ψωμάκι», όπως η ίδια αποκάλεσε το περιεχόμενο του γεύματός μας. Το μυαλό της πετάει από παραμύθι σε παραμύθι και οι γνωστές φιγούρες με τις οποίες όλοι μεγαλώσαμε αποκτούν διαφορετική σημασία.
Αναζήτηση συντρόφου
Το γοβάκι της Σταχτοπούτας, το οποίο σε άλλες εκδοχές είναι δαχτυλίδι, σε κάθε περίπτωση «είναι ένα χαρακτηριστικό μοτίβο σαν στοιχείο αναγνώρισης, ανεύρεσης της ιδανικής συζύγου. Αυτό που έχεις εσύ πρέπει να ταιριάζει με αυτό που θα σου φέρει ο άλλος. Υπάρχει ακόμη και η υπόδειξη ότι υπάρχει ένας μόνον σύντροφος για τον καθένα, ο ιδανικός», λέει, επιβεβαιώνοντας τον μύθο τουλάχιστον στον κόσμο των παραμυθιών. Από φτωχός, βασιλιάς λοιπόν; «Ναι, αλλά ο φτωχός στα παραμύθια σημαίνει φτωχός σε εμπειρίες, χωρίς πείρα».
Από τις περιπέτειες της Σταχτοπούτας περνάμε στη Χιονάτη· οι γυναίκες ηρωίδες είναι πολύ συχνές στα μαγικά παραμύθια. Στις πρώτες εκδοχές του παραμυθιού, μου εξηγεί, η μητριά δεν ήταν μητριά, ήταν η μάνα της Χιονάτης. «Στα μαγικά παραμύθια υπάρχουν ενδοοικογενειακές συγκρούσεις. Η μαμά της Χιονάτης είναι μια μητέρα -νάρκισσος που ζηλεύει την κόρη της. Συμβαίνει κι αυτό, υπάρχουν τέτοιες μανάδες και είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι το παιδί δεν φταίει σ’ αυτό. Στα μαγικά παραμύθια στις ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, όμως, νικάει πάντα ο νεότερος γιατί αυτή είναι η τάξη της ζωής». Υπάρχουν όμως και παραμύθια όπου το «ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα» δεν ισχύει. «Το λιοντάρι τρώει το αγόρι, σε κάποιες παραλλαγές. Γιατί πρέπει να προειδοποιήσεις ότι κι αυτό υπάρχει στη ζωή, μπορεί να συμβεί», εξηγεί στωικά.
Η μαμά της Χιονάτης είναι μια μητέρα-νάρκισσος που ζηλεύει την κόρη της. Υπάρχουν τέτοιες μανάδες. Στα παραμύθια, όμως, νικάει πάντα ο νεότερος γιατί αυτή είναι η τάξη της ζωής.
Πώς προέκυψε η ενασχόληση με τα παραμύθια, ρωτάω και τη βλέπω να ανασκουμπώνεται. «Hταν ένα δώρο που ήρθε τυχαία. Το 1998 δούλευα πολύ και από “εξωσχολικές δραστηριότητες” μόνο διάβαζα. Κάποιοι φίλοι μου συνέστησαν να πάω σε μια διάλεξη του διάσημου Γάλλου συγγραφέα Ανρί Γκουγκό. Εκεί έμαθα για τα λαϊκά παραμύθια και ότι έκανε σεμινάρια αφήγησης».
Ταύτιση και λύτρωση
Τι σημαίνει στην πράξη να αφηγείσαι παραμύθια; «Να μαζέψεις την ενέργειά σου, να είσαι πραγματικά παρών και να αναπτύξεις μια σχέση με αυτόν που σε ακούει. Να υποστηρίξεις το παραμύθι με τέτοιον τρόπο ώστε στον ακροατή σου να ξυπνήσεις κάτι, να τον κάνεις να συνειδητοποιήσει, να αναγνωρίσει, να νιώσει. Τα παραμύθια είναι λυτρωτικά, αλλά μόνο αν σε βρουν σε κατάλληλη στιγμή, δεν τους αγγίζουν όλους. Σου δίνουν άλλωστε την ελευθερία να μην ταυτιστείς, να τα αγνοήσεις. Γι’ αυτό ξεκινούν “μια φορά κι έναν καιρό” ή “ήταν και δεν ήταν” ή “θα πούμε ψέματα, θα πούμε την αλήθεια”».
Δράκοι, μάγισσες, σκοτεινά μονοπάτια, αποτυχίες και απώλειες τόσο μεγάλες, που κάτι πεθαίνει εντός σου, αλλά και πάλι οφείλεις να συνεχίσεις, έρχονται πασπαλισμένες με το φάρμακο της παραμυθίας. Η Λίλη Λαμπρέλλη μού χαρίζει τον ορισμό του μαγικού παραμυθιού: «Είναι μια αληθινή ιστορία που δεν έχει συμβεί ποτέ».
Στήνοντας «παγίδες» για να πιαστεί ο κακός ο λύκος
Η συζήτηση επιστρέφει για λίγο στο σήμερα και στην πραγματικότητα, όμως τελικά τα παραμύθια έρχονται και πάλι μπροστά μας.
Τα δύο εγγόνια της, 7,5 και 5,5 ετών, ήταν ένα «δώρο εξ ουρανού» και έφεραν μεγάλη ανατροπή στη ζωή της. «Είναι ίσως ό,τι πιο συναρπαστικό μου έχει συμβεί. Καθαρή απόλαυση ακόμη και στις δύσκολες στιγμές, που πάντα υπάρχουν, αφού δεν έχεις πλέον όλη την ευθύνη», περιγράφει την εμπειρία της γιαγιάς. «Και τα παιδιά διηγούνται φοβερές ιστορίες», προσθέτει.
«Ναι, πραγματικά. Γιατί όμως;» αναρωτιέμαι.
«Ισως γιατί τα παιδιά είναι πιο κοντά στη ρίζα της ζωής απορροφούν με διαφορετικό τρόπο ό,τι συμβαίνει. Τα παιδιά είναι φυσικοί ανιμιστές, δεν ξαφνιάζονται όταν μιλάει το δέντρο ή το ζώο, το δέχονται ήσυχα σαν κάτι φυσικό», εξηγεί η γοητευμένη γιαγιά.
Τα παραμύθια λοιπόν ταιριάζουν στα παιδιά. Ομως τα παραδοσιακά παραμύθια, αυτά με τα οποία μεγαλώσαμε όλοι, είναι πολύ τρομακτικά. «Ο λύκος που τρώει τα κατσικάκια είναι αληθινά μια ιστορία για παιδιά;» τη ρωτώ.
«Τα παιδιά δεν τα παίρνουν τόσο βαριά όλα αυτά, αρκεί να μην περιγράψεις λεπτομέρειες. Τα έφαγε και τέλος. Μπορείς μάλιστα να πεις “τα κατάπιε” για να δικαιολογήσεις γιατί βγήκαν μετά ζωντανά. Το μήνυμα είναι ότι μπορεί να φοβηθείς ή να κινδυνεύσεις σε βαθμό που να νομίσεις ότι σε κατάπιε ένα παράξενο πλάσμα, αλλά η μαμά είναι δίπλα και θα σε βοηθήσει», διηγείται η κ. Λαμπρέλλη.
Από μεγάλους, για μεγάλους
Παραδέχεται πάντως ότι τα παραδοσιακά παραμύθια δημιουργήθηκαν από μεγάλους και απευθύνονται κυρίως σε μεγάλους στην πρώτη τους μορφή. «Η παρεξήγηση άρχισε από τους αδελφούς Γκριμ. Πριν από αυτούς υπήρχαν ελάχιστες συλλογές παραμυθιών, οι οποίες απευθύνονταν σε λογίους. Οταν δημοσίευσαν την πρώτη τους έκδοση, στο εξώφυλλο έγραφε “για τα παιδιά και την οικογένεια”. Σε εκείνη την πρώτη έκδοση υπήρχε πολύ μυθική αγριότητα, δράκοι, μανάδες που έσφαζαν τα παιδιά τους, τέτοια. Αστικές οικογένειες άρχισαν να το διαβάζουν στα παιδιά τους και διαδόθηκε αρκετά, οπότε αντέδρασαν η Εκκλησία και εκπαιδευτικοί και έγινε μεγάλο σκάνδαλο. Ετσι άρχισε η λογοκρισία και σιγά σιγά σε κάθε έκδοση τα παραμύθια στρογγύλευαν και λίγο περισσότερο».
Πάντως η αφηγήτρια ξεκαθαρίζει ότι «τα μαγικά παραμύθια είναι ιστορίες ενηλικίωσης για μεγάλους. Ελάχιστα είναι αυτά που απευθύνονται σε παιδιά και αυτά τα ξεχωρίζουμε από το ότι ο ήρωας είναι παιδί που μετά μια σειρά από δοκιμασίες επιστρέφει πίσω στο σπίτι της παιδικής του ηλικίας με ένα θησαυρό, μια νίκη».
Οι καλικάντζαροι…
«Τα Χριστούγεννα είναι οι μεγαλύτερες νύχτες του χρόνου», διηγείται η κ. Λαμπρέλλη. «Οταν οι άνθρωποι ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία, γι’ αυτούς ο χειμώνας ήταν αργία, εποχή που υπάρχει πολύς χρόνος. Ο χειμώνας είναι η εποχή των παραμυθιών. Μαζευόντουσαν και κάνανε νυχτέρια με κουβέντες και ιστορίες για να περάσει η νύχτα. Αλλωστε τα παραμύθια πρέπει να λέγονται νύχτα».
Και κάπως έτσι τα μικρά σκανταλιάρικα καλικαντζαράκια, που ζουν κάτω από τη γη και όλο τον χρόνο πριονίζουν το δέντρο της ζωής, ανεβαίνουν στην επιφάνεια την παραμονή των Χριστουγέννων κάθε χρόνο για να κάνουν ζαβολιές και να αναστατώσουν τους ανθρώπους. Εχουν όμως παγανιστική καταγωγή κι έτσι των Φώτων που η χριστιανική θρησκεία θριαμβεύει, ξαναγυρνούν στα λημέρια τους για να ανακαλύψουν ότι το δέντρο της ζωής έχει θεριέψει ξανά. Γιατί λίγο οξυγόνο χρειάζεται η ζωή για να θεριέψει.
Η συνάντηση
Βρεθήκαμε νωρίς το μεσημέρι στο Clumsies, ένα καφέ-εστιατόριο λίγο κρυμμένο που, παρά το γεγονός ότι βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, αφήνει περιθώριο στην ηρεμία και στην ανάπαυλα. «Τρώμε ώρα Βελγίου ακόμη, το απόγευμα δηλαδή περίπου στις 6-7, και δεν έχω συνηθίσει να τρώω αυτή την ώρα», μου είπε, αλλά τελικά ενέδωσε στη γεύση του comfort food που επιλέξαμε ίσως ασυνείδητα για να ταιριάζει με τα παραμύθια. Αυγά ποσέ τοποθετημένα πάνω σε μαλακά pancakes με σοταρισμένο προσούτο –έτσι, για τη… σκανδαλιά– και πλούσια σαλάτα σίζαρ. Ηπια καφέ και εκείνη προτίμησε πράσινο τσάι. Πληρώσαμε συνολικά 34 ευρώ.
