Ενα μέιλ μετά τη συνάντησή μας συνόψισε αυτό που ήταν στο παρελθόν η δημοσιογραφική ζωή. «Ενιωσα σαν να γύρισα, για λίγο, στο “σπίτι” μου. Ανακαινισμένο, πολλαπλώς, αλλά με την οικεία θαλπωρή του», έγραφε ο Ανδρέας Ζούλας ο οποίος, όπως λέει, «πέρασε τα καλύτερα επαγγελματικά και ηλικιακά χρόνια του στην “Κ”». Το επώνυμο Ζούλας υπάρχει στην εφημερίδα από το 1945, όταν ο πατέρας του Ανδρέα, του Στάμου και του Οδυσσέα προσελήφθη στο διοικητικό προσωπικό της. «Οταν έφυγε και ο Κωνσταντίνος (σ.σ. τώρα πρόεδρος της ΕΡΤ, γιος του Στάμου) από την εφημερίδα, το 2017, έκανα μια ανάρτηση στο Facebook, πως για πρώτη φορά ύστερα από 65 χρόνια δεν υπήρχε στην κυριακάτικη έκδοση το επώνυμο Ζούλας!».
Αναρωτήθηκα: Ποιον έχω απέναντί μου, τον επί 45 χρόνια δημοσιογράφο (το 2010 αποσύρθηκε οριστικά από έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα) ή τον μεθοδικό μεταφραστή με το σπάνιο στην πληρότητά του έργο; Πρόσφατα κυκλοφόρησαν τα 50 σωζόμενα έργα της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας σε ισοσυλλαβισμένη δική του μετάφραση (από τις εκδόσεις 24 γράμματα). Από Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη μέχρι Αριστοφάνη και Μένανδρο, κάθε ένας από τους 50 τόμους περιλαμβάνει γενική εισαγωγή για τον δραματουργό και την εποχή του, ειδική εισαγωγή για κάθε έργο, το αρχαίο κείμενο και σε αντικριστή σελίδα τη μετάφραση.
Υπέθεσα ότι θα ήθελε να μιλήσουμε περισσότερο γι’ αυτό το «έργο ζωής», αλλά έκανα λάθος. Είναι ανεξάντλητα τα δημοσιογραφικά περιστατικά που θυμάται και αφηγείται με μεγάλη ακρίβεια, δεκάδες ονόματα ζωντανεύουν μέσα από σπαρταριστές ιστορίες, όχι πάντα ευχάριστες για τον ίδιον:
«Το ’74 πρωτοήρθα στην “Κ” και έμεινα μέχρι Φεβρουάριο του ’89. Ελεγα ανέκαθεν ότι ήθελα να πέσει η χούντα και να πάω στην “Κ” να κάνω κοινοβουλευτικό ρεπορτάζ. Και πράγματι, έτσι έγινε. Δεν μπορείς να φανταστείς πώς ήταν τότε οι συνθήκες του επαγγέλματος. Ολο το ρεπορτάζ ήταν χωρισμένο σε τραστ. Κατά υπουργείο. Επρεπε να πηγαίνεις εκεί από τα χαράματα, να το φέρνεις βόλτα δυο-τρεις φορές την ημέρα, μέχρι να αρχίσεις να έχεις δικές σου ειδήσεις. Τότε μόνο σε υπολόγιζαν και ήθελαν να σε προσεταιριστούν.
– Πώς έβγαιναν τότε τα αποκλειστικά;
– Με δάκρυ και αίμα! Σε «τιμωρούσαν» αν δεν το μοιραζόσουν. Σου έκαναν «γκάφα». Κάτι που δημοσίευαν όλοι οι άλλοι εκτός από σένα. Και τότε το να μην υπάρχει μια είδηση, που είχαν όλοι οι άλλοι, δημιουργούσε τεράστιο θέμα σε κάθε εφημερίδα. Αν δεις μια τελευταία σελίδα της «Κ» πριν από τη δικτατορία, είχε πάνω από 110 ειδήσεις!
– Υψώσατε ποτέ τη φωνή σας;
Επρεπε να πηγαίνεις (στο υπουργείο) από τα χαράματα, να το φέρνεις βόλτα δυο-τρεις φορές, μέχρι να αρχίσεις να έχεις δικές σου ειδήσεις. Τότε μόνο σε υπολόγιζαν.
– Πολλές φορές. Τον μεγαλύτερο καβγά είχα κάνει με τον Στάμο, στον τρίτο όροφο της Σωκράτους. Οταν έφτασα να είμαι στην επιτελική ομάδα της «Κ», ο μόνος με τον οποίο δεν ήρθα σε προστριβές για θέματα της δουλειάς ήταν ο Τάκης Δρακάτος. Είμαστε εξάλλου οι δύο μόνο που ζούμε από εκείνη την περίοδο… Οταν μου ζητούσε να κατέβω στο τυπογραφείο για να κόψω το χειρόγραφο, διαμαρτυρόμουν: «Μα, δεν κόβεται βρε Τάκη»! Ως γνωστόν, τα χειρόγραφα του καθενός είναι θέσφατα! Οπότε ο Τάκης με ένα γλυκύτατο χαμόγελο, έλεγε: «Θα το κόψεις εσύ ή εγώ;». Και εννοούσε ότι πλέον θα κοβόταν από το «μέταλλο», όχι βάσει του περιεχομένου.
– Ποιον θεωρείτε δάσκαλό σας στη δημοσιογραφία;
– Θα μπορούσα να πω ότι είμαι αυτοδίδακτος, αλλά με δυο αδέλφια δημοσιογράφους δεν γίνεται! Πάντως, o Στάμος μού έδωσε μια συμβουλή όταν πήγα στην «Εξπρές» την οποία και τήρησα: δεν θα δώσεις ποτέ χειρόγραφο αν δεν το ξαναδιαβάσεις. Και θα το ξαναδιαβάσεις σαν να το έχει γράψει τρίτος.
– Η δική σας γενιά απέναντι στη νέα δημοσιογραφική γενιά; Τι αναγνωρίζετε ως προσόντα των νέων επαγγελματιών;
– Οτι είναι πολύ καλύτεροι οι νέοι συντάκτες. Πρώτα απ’ όλα είναι γλωσσομαθείς και η γλωσσομάθεια σημαίνει ευρύτερο ορίζοντα. Το βλέπεις μέσα από την αμεσότητα της τηλεόρασης κυρίως. Και βέβαια η εξοικείωση που έχουν με την τεχνολογία. Με το ένα χέρι κρατούν το μικρόφωνο και με το άλλο το κινητό από το οποίο ανανεώνουν on air την είδηση, τη συμπληρώνουν, τη διορθώνουν. Αυτά για μας ήταν αδιανόητα. Αφού θαυμάζαμε το φαξ όταν πρωτοήρθε! Δεν θα χρειαζόταν να υπαγορεύουμε πια, αλλά θα στέλναμε απλώς το χειρόγραφο!
– Εχετε πει ότι πλέον «η δήλωση έγινε είδηση». Αυτή είναι κατά τη γνώμη σας η καίρια αλλαγή στο ρεπορτάζ;
– Είναι η τομή από το ’90 και μετά, πρώτα με το ραδιόφωνο αλλά κυρίως με την τηλεόραση. Η αγωνία ενός πολιτικού να ακουστεί ή να φανεί στην τηλεόραση. Αν σήμερα εξακολουθούσε το έντυπο να έχει τον πρώτο λόγο, κι όχι το Διαδίκτυο, τα περισσότερα πρόσωπα της δημόσιας ζωής δεν θα ήταν γνωστά. Δεν θα δημοσιευόταν ποτέ το όνομά τους στην εφημερίδα, χωρίς λόγο, απλώς επειδή «έκαναν δήλωση».
Με τη γλώσσα αναπτύσσεται η προσωπικότητα
Ο Ανδρέας Ζούλας παραδέχεται ότι αν παρέμενε στο επάγγελμα δεν θα μπορούσε να προχωρήσει τη μεταφραστική δουλειά. «Οι ρυθμοί δεν συμβαδίζουν. Καθόμουν στο γραφείο μου από τις 8 έως τις 4 το μεσημέρι. Και ίσως να συνέχιζα και μετά το μεσημεριανό φαγητό».
Το 1998 ξαναέπιασε την «Αντιγόνη», με την οποία είχε αρχίσει να ασχολείται μαθητής ακόμη. Με τον «Προμηθέα Δεσμώτη» ήταν η πρώτη φορά που επιδίωξε την ισοσυλλαβία. «Σημαίνει ότι υπάρχει αντιστοιχία στίχων ανάμεσα στο πρωτότυπο και στη μετάφρασή του. Είναι τόσες συλλαβές όσες και ο πρωτότυπος στίχος», εξηγεί. «Με την ισοσυλλαβία διασώζεται ο ρυθμός του πρωτοτύπου και με τους περιορισμούς που συνεπάγεται, τελικώς, “απελευθερώνεται” η εκφραστική δύναμη της γλώσσας της μετάφρασης/απόδοσης. Είναι πάρα πολλές οι λέξεις που διατηρώ αναλλοίωτες και εξίσου πολλές άλλες, στις οποίες μια μικρή αλλαγή στο θέμα ή στην κατάληξη είναι αρκετή να τις καταστήσει απολύτως κατανοητές. Μου είναι πλέον αδιανόητο να μεταφράσω κάτι που δεν θα είναι ισοσυλλαβισμένο».
Για τον Ανδρέα Ζούλα όλα τα έργα της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας «δίδονται ως πρότυπο συμπεριφοράς, στην οποία ο καθένας πρέπει να φτάσει μόνος του. Είναι μια προσωπική πορεία, μέσα από την οποία έχουμε συλλογική προαγωγή της κοινωνίας».
Επιμένει στο θέμα της γλώσσας, την οποία «οι αρχαίοι Ελληνες την καλλιέργησαν και τους καλλιέργησε». «Με τη γλώσσα αναπτύσσεται η προσωπικότητα. Για να εκφραστείς, πρώτα λογίζεσαι».
Θεωρεί την ενασχόλησή του με τη μετάφραση «φυσική εξέλιξη των πραγμάτων». «Δεν θα έκανα τίποτα άλλο», καταλήγει, προκαλώντας την ερώτησή μου η οποία ανοίγει νέο κύκλο αφηγήσεων: «Ενας δημοσιογράφος σταματάει να είναι δημοσιογράφος;».
«Οχι», απαντάει. «Σταματάει να είναι στην επικαιρότητα. Αποσύρεται. Είναι η φυσική εξέλιξη των πραγμάτων. Αν σου πω όμως τι μου έχει λείψει… Δεν είναι ούτε η είδηση ούτε η δημοσίευση. Είναι η μεγάλη αίθουσα στο τέλος της δουλειάς. Θυμάμαι στη Σωκράτους που μαζευόμαστε, με ανέκδοτα, ευφυολογήματα, πειράγματα…».
Ανακαλεί μια διαφορετική βραδιά, το ’87 (ή μήπως το ’88), που έχει μείνει μόνος από το πολιτικό ρεπορτάζ. «Χτυπάει το τηλέφωνο, ήταν ο Τάκης Δρακάτος. “Ανδρέα, κατέβα στο τυπογραφείο γιατί έχουν γίνει όλα άνω κάτω”. Τι είχε συμβεί; Για να προχωρήσει η δουλειά είχαν μοιράσει τα χειρόγραφα στους λινοτύπες. Είχε δοθεί το κασέ και έβαζαν όγκο, όχι ύλη. Ο διορθωτής δεν έβγαζε νόημα! Είχαν μπερδευτεί τα κείμενα μεταξύ τους. Η διόρθωση πάνω στον πάγκο κράτησε ένα τέταρτο, από τα πιο αγωνιώδη της ζωής μου»…
Η αναθεώρηση του 1985
«Ποια θεωρείτε τη μεγαλύτερη δημοσιογραφική επιτυχία σας;», ρωτώ. «ΔημοσιεύΘηκε στο κυριακάτικο φύλλο της 10ης Μαρτίου 1985. Την προηγουμένη, στη συνεδρίαση της Κ.Ε. του ΠΑΣΟΚ ο Ανδρέας Παπανδρέου αιφνιδιάζει: Προτείνει για Πρόεδρο τον Σαρτζετάκη, ενώ όλοι περίμεναν δεύτερη θητεία Καραμανλή, εμφανίζοντας και μια πρόταση αναθεωρήσεως του Συντάγματος. Με το κείμενο από τη μία και το ισχύον Σύνταγμα από την άλλη, σύγκρινα άρθρο άρθρο, φτάνοντας στο 110, όπου διαπίστωσα ότι η τροποποίηση που πρότεινε ο Παπανδρέου καταργούσε τον αυστηρό χαρακτήρα του Συντάγματος. Δηλαδή, μπορούσε η τρέχουσα Βουλή να το αναθεωρήσει. Ημουν ο μόνος που το ανέδειξε. Η Ν.Δ., με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, έκανε τις σχετικές δηλώσεις. Ακολούθησαν και οι άλλες εφημερίδες. Αποτέλεσμα; Να ανακληθεί η αναθεώρηση του άρθρου».
Η συνάντηση
Βρεθήκαμε στο σπίτι του στην Κηφισιά, όπου η σύζυγός του είχε ετοιμάσει ένα άκρως ελκυστικό πλατό με τυριά, αλλαντικά και φρούτα. Η δική μου συμβολή ήταν ένα λευκό, ασύρτικο Σαντορινιό.
Από τα πρώτα που μου έδειξε ήταν ένα σχολικό του τετράδιο από το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων στο Παγκράτι, με την πρώτη απόπειρα μετάφρασης της «Αντιγόνης», δακτυλογραφημένης στη συνέχεια σε δημοσιογραφικό χαρτί της «Καθημερινής» του ’60… Του το προμήθευαν τα αδέλφια του, ο Στάμος και ο Οδυσσέας. Μου το δείχνει ως κάτι εξαιρετικά εύθραυστο, με μεγάλη τρυφερότητα. «Βλέπεις τις υδάτινες γραμμές του χαρτιού;».
Ο Ανδρέας Ζούλας έχει αριθμό μητρώου 586 στην Ενωση Συντακτών.
