Τι είναι αυτό που δεν γνωρίζουμε για τον κορωνοϊό; Ποιοι είναι οι άγνωστοι μηχανισμοί της επιδημίας; Μήπως ο κορωνοϊός υπακούει στους ίδιους κανόνες που ορίζουν μία σειρά από φαινόμενα τα οποία έχουν τον χαρακτήρα επιδημίας, από τη βία σε μια πόλη και τη διάδοση ψευδών ειδήσεων σε μια χώρα ώς την ευφορία στα χρηματιστήρια της δεκαετίας του 1920 ή τη έντονη δημιουργικότητα στη μουσική σκηνή της Βιέννης του 18ου και 19ου αιώνα; Μπορούμε να ματαιώσουμε την επιδημία βίας, αν αναγνωρίζουμε εγκαίρως τα σημάδια και αντίστοιχα να ενθαρρύνουμε τις επιδημίες δημιουργικότητας; Μπορούμε, δηλαδή, να μάθουμε κάτι παραπάνω για την αρχιτεκτονική της τυχαιότητας και να αυξήσουμε στη ζωή μας την προβλεψιμότητα και τον έλεγχο των εξελίξεων; Ο επιδημιολόγος Ανταμ Κουτσάρσκι, μαθηματικός και καθηγητής στο London School of Hygiene and Tropical Medicine, μιλάει στην «Κ» με αφορμή το βιβλίο του «The Rules of Contagion» («Οι Κανόνες της Μετάδοσης»), που είναι ένα από τα πολυσυζητημένα βιβλία του 2020.
Η μνήμη και η λήθη
«Μια νέα ιδέα χρειάζεται δέκα χρόνια για να μεταδοθεί και να γίνει αποδεκτή, όσο απλή κι αν είναι», είχε πει ο Ρόναλντ Ρος, ο εφευρέτης του περίφημου R, του αριθμού που δείχνει αν μια επιδημία εξαπλώνεται ή υποχωρεί. Ο Ρος, που πήρε το Νομπέλ Ιατρικής το 1902, γιατί ανακάλυψε τους μηχανισμούς μετάδοσης της ελονοσίας από τους κώνωπες, είναι ο ήρωας του Κουτσάρσκι. Αλλά ο συγγραφέας επιμένει: Μεταδοτική είναι η μνήμη αλλά και η λήθη. Επιδημία μπορεί να γίνει ένα αστείο, μια φήμη, οι συμπεριφορές. Μορφή επιδημίας είναι ο πόλεμος. Αλλά και η ίδια η γλώσσα είναι επιδημία: Ενας κώδικας, ένα «νοηματικό DNA» που εξαπλώνεται παντού. Οι κάθε λογής εξουσίες φοβούνται στάσεις και συμπεριφορές που δεν ελέγχουν γιατί φοβούνται τους αόρατους, αλλά πανίσχυρους μηχανισμούς της μετάδοσης. Μια διαδήλωση μπορεί να εξελιχθεί σε εξέγερση. Ενας στίχος μπορεί να γίνει σύνθημα. Μια αίρεση μπορεί να μετατραπεί σε νέα θρησκεία. Προτού όμως κάνουμε έναν περίπατο στο δάσος των επιδημιών ας δούμε τι λέει ο Κουτσάρσκι για τον κορωνοϊό.
«Είναι προφανές ότι οι χώρες στις οποίες χαλαρώνουν τα μέτρα επιστρέφουν στην προηγούμενη κατάσταση. Γνωρίζαμε το καλοκαίρι ότι αν επιστρέψουμε στον τρόπο ζωής του Φεβρουαρίου, τότε η συνέχεια θα μοιάζει με τον Μάρτιο και τον Απρίλιο». Προφανώς δεν το γνωρίζαμε όλοι, αλλά ίσως είναι αδύνατον μια κοινωνία να ζει για πολύ με περιορισμούς χωρίς να «τολμά» να διεκδικήσει ξανά τις ζωτικές ελευθερίες. Ο Κουτσάρσκι επιβεβαιώνει την άποψη ότι το πόσο γρήγορα φτάνει ο ιός σε μια χώρα ή σε μια περιοχή μιας χώρας εξαρτάται από το πόσο συνδεδεμένη είναι η περιοχή αυτή με τις άλλες περιοχές ή τις γειτονικές χώρες και πόσο συνδεδεμένη είναι αυτή η χώρα με τις άλλες χώρες γεωγραφικά ή αεροπορικά.
Η Ελλάδα, στην περιφέρεια της Ευρώπης, δεν είναι έντονα συνδεδεμένη με τα μεγάλα ευρωπαϊκά και διεθνή κέντρα, τα οποία χτύπησε πρώτα ο ιός την άνοιξη και γι’ αυτό τότε η χώρα μας είχε ελάχιστα κρούσματα. Σταδιακά, όμως, ο ιός έφτασε και στην Ελλάδα και μάλιστα επιμένει, παρά τα αυστηρά μέτρα, ακριβώς όπως επέμενε και επιμένει στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Θα έλεγε κανείς με κάποια δόση ειρωνείας ότι η γνωστή ελληνική καθυστέρηση στην υιοθέτηση των ευρωπαϊκών εξελίξεων εκδηλώθηκε και στο θέμα του κορωνοϊού. Είναι, άλλωστε, γεγονός ότι η Ελλάδα αντιστέκεται αρχικά στις ευρωπαϊκές επιδημίες, είτε αυτές αφορούν ασθένειες, είτε κύματα δημιουργικότητας, αλλά στο τέλος υποκύπτει και τις υιοθετεί.
Θα «υιοθετήσουμε» και τη νέα μετάλλαξη του κορωνοϊού που του έχει προσφέρει τη δυνατότητα να εξαπλώνεται ευκολότερα και κατά συνέπεια ταχύτερα; Πρόκειται για το νέο στέλεχος που έχει βάλει τη Βρετανία σε περιπέτειες, αφού αμέσως η Γαλλία έκλεισε τα θαλάσσια σύνορα και πολλές χώρες της Ευρώπης απαγόρευσαν τις πτήσεις. Αυτή η ιδιότυπη καραντίνα μιας ολόκληρης χώρας είναι πιθανό να σταματήσει την εξάπλωση του ιού, εκτός κι αν έχει ήδη εξαπλωθεί ή έχει ήδη μεταλλαχθεί. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι μόνο στην Αγγλία μεταλλάσσεται. Προφανώς μεταλλάσσεται και αλλού, αλλά δεν έχει γίνει ακόμα αντιληπτός γιατί ελάχιστες χώρες διαθέτουν τα συστήματα ελέγχου της Βρετανίας. Επομένως, όχι μόνο η αγγλική μετάλλαξη μπορεί να έχει ήδη περάσει τα σύνορα, αλλά επιπλέον μπορεί να κυκλοφορούν και μεταλλάξεις με άλλες… υπηκοότητες που θα τις ανακαλύψουμε σύντομα.
Εκτός απροόπτου…
Τα «καλά νέα» είναι όμως ότι το εμβόλιο μάλλον προστατεύει κατά των μεταλλάξεων αυτών, αλλά ακόμα και αν δεν προστατεύει, μπορεί εύκολα να τροποποιηθεί για να συμπεριλάβει και αυτά τα «προηγμένα» στελέχη του ιού. Το δύσκολο ήταν να δημιουργηθεί το εμβόλιο και να δοκιμαστεί σε ικανό αριθμό εθελοντών για να αποδειχθεί ότι είναι ασφαλές. Από τη στιγμή κατά την οποία το εμβόλιο βρέθηκε και είναι ασφαλές, μπορεί πλέον να εξελίσσεται παράλληλα με τον ιό, όπως ακριβώς το εμβόλιο της κοινής γρίπης που κάθε χρόνο είναι διαφορετικό, ακριβώς γιατί αλλάζουν οι ιοί της γρίπης όσο περνάει ο καιρός. Ολα αυτά βέβαια εκτός απροόπτου, γιατί η χρονιά αυτή έδειξε ότι το «απρόοπτο» δεν πρέπει πλέον να θεωρείται απίθανο.
Τι έχει μάθει μέχρι τώρα η ανθρωπότητα από όλη αυτή τη δοκιμασία; «Εχουμε καταλάβει ότι ένα μεγάλο μέρος της μετάδοσης δεν ανιχνεύεται», λέει ο Κουτσάρσκι. «Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ μεγάλο ποσοστό των φορέων του ιού δεν εντοπίστηκε και δεν ταυτοποιήθηκε, ούτε στην αρχή, ούτε στη συνέχεια της επιδημίας κι έτσι μεγάλο κομμάτι ιικού φορτίου συνέχισε να ταξιδεύει ελεύθερα μέσα στις κοινωνίες και ανάμεσα στις χώρες. Σταδιακά αποκτήσαμε καλύτερη γνώση για το πώς λειτουργεί η διαδικασία της μετάδοσης».
Ο Κουτσάρσκι είναι επιφυλακτικός για το lockdown. Δεν το απορρίπτει, αλλά τονίζει ότι η αποτελεσματικότητα του μέτρου είναι περιορισμένη: «Lockdown σημαίνει ότι δεν κατανοούμε τη μετάδοση. Αλλωστε, δεν είναι σαφές αν η απαγόρευση μετακινήσεων έχει κάποια μεγάλη επίδραση στη μετάδοση από τη στιγμή κατά την οποία υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις προκειμένου να λειτουργεί η κοινωνία».
Ο καθηγητής υπογραμμίζει τη σημασία των τεστ. «Με περισσότερα τεστ και έγκαιρα στοχευμένα μέτρα που υποδεικνύονται από τα τεστ, αποφεύγουμε τα οριζόντια σκληρά μέτρα που δεν είναι σίγουρο ότι αποδίδουν σε μεγάλη κλίμακα. Η εκρηκτική άνοδος των κρουσμάτων οφείλεται στο γεγονός ότι δεν εντοπίζονται οι φορείς με μέτρια συμπτώματα».
Σε ό,τι αφορά τις μάσκες, η χρήση τους δεν πρέπει να οδηγεί στον εφησυχασμό. «Οι μάσκες έχουν αποτέλεσμα, αλλά τα δεδομένα από το Χονγκ Κονγκ δείχνουν ότι ο ιός παραμένει ακόμα κι αν μεγάλο ποσοστό ανθρώπων φοράει μάσκες. Οι μάσκες προσφέρουν προστασία, αλλά δεν μπορεί να ελεγχθεί μια επιδημία μόνο με τις μάσκες. Το να είσαι μέσα σε ένα δωμάτιο με πολλούς άλλους και να φοράς μάσκα μπορεί να είναι πιο επικίνδυνο από το να πας στο πάρκο και να μη φοράς».
Τι δεν γνωρίζουμε
Ο Κουτσάρσκι έρχεται στην ουσία του «τι ακόμα δεν γνωρίζουμε» για τον ιό. Λέει ότι ξέρουμε αρκετά, αλλά όχι πλήρως τα τρία κρίσιμα μεγέθη που προσδιορίζουν την εξέλιξη μια επιδημίας. Πρώτον, το μέγεθος της μεταδοτικότητας, δηλαδή σε πόσους άλλους ανθρώπους μπορεί να μεταδώσει τον ιό ένας φορέας. Δεύτερον, το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο μπορεί να γίνει αυτή η μετάδοση. Και τρίτον, τον αριθμό όσων ευθύνονται για την «υπερμετάδοση», εκείνων δηλαδή που μπορούν να μεταδώσουν έναν ιό σε πάρα πολλούς άλλους, κυρίως λόγω του τρόπου ζωής τους.
Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να πιστεύει κανείς, μια μόλυνση δεν είναι εύκολο να γίνει επιδημία. «Ο SARS προφανώς προϋπήρχε, αλλά δεν έγινε επιδημία προτού φτάσει στο Χονγκ Κονγκ», λέει χαρακτηριστικά. «Η φύση εξαπολύει διαρκώς ιούς, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να γίνουν επιδημίες.
Γι’ αυτό προσπαθούμε να μάθουμε την πραγματική ιστορία, τι ήταν αυτό που επέτρεψε σε έναν συγκεκριμένο ιό να μεταδοθεί. Και αυτό βρίσκεται με την πλήρη ανίχνευση των τριών κρίσιμων μεγεθών. Μόνο έτσι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αποφασιστικά μια επιδημία».
Αναζητώντας το «εμβόλιο» κατά της βίας και των ψευδών ειδήσεων
Σε κάθε επιδημία, από ένα σημείο και μετά, οι γιατροί και οι νοσηλευτές όχι μόνο φροντίζουν τους ασθενείς, αλλά αναλαμβάνουν την πρόληψη, αρχίζουν δηλαδή τον εμβολιασμό των υγιών, που δίνει και την πιο καταλυτική απάντηση. Υπάρχει, όμως, «εμβόλιο» κατά της βίας ή των ψευδών ειδήσεων που πλήττουν τη συνοχή μιας κοινωνίας και προκαλούν θόρυβο και διχόνοια; Από την άλλη πλευρά, μπορούμε να εξαπολύσουμε μέσα σε έναν πληθυσμό ανθρώπων «ιούς» προόδου και δημιουργικότητας;
Ο Κουτσάρσκι έγραψε ένα βιβλίο που αγγίζει αυτό το μεγάλο θέμα και τονίζει πως όλα τα φαινόμενα που αποκτούν χαρακτήρα επιδημίας οφείλονται
α) στις μορφές αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων σε ένα δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο, β) στις μεθόδους διάδοσης των μηνυμάτων και γ) στις συγκεκριμένες χρονικές στιγμές που λαμβάνουν χώρα οι αλληλεπιδράσεις για τη διάδοση των μηνυμάτων αυτών. Αυτό που μόλις διαβάσατε μοιάζει με γενίκευση ή απλώς με υπεκφυγή. Κι όμως, είναι κάτι συγκεκριμένο. Θεωρητικά είναι εφικτή μια μαθηματική συστηματοποίηση (mathematical modelling) μιας επιδημίας και είτε μπορεί να ματαιωθεί, είτε να οξυνθεί με συγκεκριμένες παρεμβάσεις.
Η λέξη «μαθηματικά» μάς κάνει αμέσως να φανταζόμαστε μαθηματικούς τύπους και συλλογισμούς απίστευτης δυσκολίας. Ομως, πολλές φορές τα μαθηματικά, αυτά στα οποία αναφερόμαστε, είναι απλή αριθμητική. Για παράδειγμα, η αστυνομία μιας πόλης μπορεί να εστιάζει στους παράγοντες υπερμετάδοσης βίας (εκείνους π.χ. που γεμίζουν τα σακίδιά τους με πέτρες) και να τους αφοπλίζει (αδειάζοντας τα σακίδια) λίγα οικοδομικά τετράγωνα προτού φτάσουν στον χώρο μιας διαδήλωσης, με αποτέλεσμα αυτή η διαδήλωση να εξελίσσεται ειρηνικά όταν όλοι προέβλεπαν εκτεταμένα επεισόδια (το παράδειγμα είναι πραγματικό και αφορά την Αθήνα της περασμένης δεκαετίας…).
Από την άλλη πλευρά, εκείνο το οποίο έκανε τη Μόσχα του 19ου και του 20ού αιώνα κέντρο αριστείας στο πιάνο ήταν η έμφαση στις σχολές πιάνου με πρωτεργάτες κορυφαίους δασκάλους, που ήταν «υπερμεταδότες» («superspreaders») της τέχνης σε παιδιά που είχαν ανάλογη κλίση, όπως ο Σβιάτοσλαβ Ρίχτερ και ο Εμίλ Γκιλέλς οι οποίοι ήταν μαθητές του θρύλου της διδασκαλίας Χάινριχ Νέουχαους. Παιδιά με ανάλογη κλίση στο πιάνο υπάρχουν θεωρητικά ακόμα και σε κάθε χωριό του κόσμου. Εκείνος που δεν υπάρχει είναι ο «υπερμεταδότης» (ο «δάσκαλος με μεταδοτικότητα», όπως λέμε) κι έτσι παιδιά με ταλέντο στο πιάνο αφοσιώνονται στην αγροτική οικονομία ή ανοίγουν μία ΕΒΓΑ.
Ρωτώ τον συγγραφέα εάν η καλύτερη κατανόηση του φαινομένου των επιδημιών επιτρέπει καλύτερες παρεμβάσεις στα κοινωνικά δίκτυα προκειμένου να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο της παραπληροφόρησης και των ψευδών ειδήσεων.
Είναι επιφυλακτικός. «Δεν ξέρουμε πόσο τα κοινωνικά δίκτυα εισφέρουν στο φαινόμενο της παραπληροφόρησης ή πόσο αυτό οφείλεται στην αλληλεπίδραση των κοινωνικών μέσων με τα παραδοσιακά μέσα και στην αλληλεπίδραση των παραδοσιακών μέσων με την πραγματική ζωή». Πολιτικά φαινόμενα όπως ο Ντόναλντ Τραμπ εκφράζουν επίσης ένα είδος επιδημίας; «Ο Τραμπ είναι πολύ καλός στη διαχείριση της ροής της πληροφορίας και ταυτόχρονα έχει την ικανότητα να δημιουργεί πληροφορία που να είναι εξαιρετικά μεταδοτική».
Αλλωστε, μπορεί ο Τραμπ να έχασε τις προεδρικές εκλογές, αλλά η μεγάλη αύξηση του αριθμού ψήφων που έλαβε τώρα σε σχέση με το 2016 δείχνει ότι η απήχησή του παραμένει ισχυρή.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κανόνες της επιδημίας λειτουργούν στη δημιουργία και εξέλιξη του φαινομένου της φούσκας στα χρηματιστήρια, αλλά και στο «κραχ» που επέρχεται στο τέλος. «Στο χρηματιστήριο μεταδίδονται διαρκώς η ελπίδα και ο φόβος. Πρόκειται για κοινωνικές συμπεριφορές που επιδρούν στην πραγματική ζωή». Οι οξυδερκείς παίκτες αντιλαμβάνονται τις διακυμάνσεις.
Ο λούστρος
Ο θρύλος λέει ότι ο πατέρας του προέδρου Κένεντι, ο Τζόζεφ Κένεντι, πούλησε τις μετοχές του και βγήκε από το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης λίγες ημέρες πριν από το Κραχ του 1929. Γιατί; Γιατί μια μέρα, καθώς περπατούσε προς τη Wall Street, σταμάτησε σε ένα λούστρο για να γυαλίσει τα παπούτσια του και αυτός του έπιασε κουβέντα για μετοχές.
Ο γερο-Τζόζεφ σκέφθηκε ότι αν έχουν αρχίσει να μιλάνε για μετοχές ακόμα και οι λούστροι, πάει να πει ότι η «επιδημία αισιοδοξίας» για τη διαρκή αύξηση της τιμής των μετοχών έχει επεκταθεί τόσο πολύ που είναι έτοιμη να σκάσει σαν φούσκα και γι’ αυτό πρέπει να τα μαζέψει και να φύγει. Πούλησε την ίδια μέρα. Ανάλογα φαινόμενα εκδηλώθηκαν στην Ελλάδα το 1999, όταν κάθε γειτονιά είχε γεμίσει με χρηματιστηριακά γραφεία και κάθε υποκατάστημα τράπεζας είχε εξοπλιστεί με μόνιτορ που έδειχνε το ταμπλό του Χρηματιστηρίου.
Το 2008, ο Κουτσάρσκι ήταν μόλις 21 ετών και μετά το πρώτο πτυχίο του στα μαθηματικά εργαζόταν σε μια μεγάλη τράπεζα στο Canary Wharf του Λονδίνου. Αντί να συνεχίσει στις επενδυτικές τράπεζες, όπως κάνουν πολλοί επιστήμονες που εγκαταλείπουν τα πανεπιστήμια για να γίνουν πλούσιοι στο City, ακολούθησε την αντίστροφη πορεία και προχώρησε σε μια ακαδημαϊκή καριέρα. Γιατί το έκανε; «Θυμάμαι τότε ότι όλοι οι συνάδελφοί μου, μεγαλύτεροι σε ηλικία, δεν μιλούσαν με πάθος για τη δουλειά που έκαναν στην επενδυτική τράπεζα, αλλά για την έρευνα στον ακαδημαϊκό χώρο προτού πάνε στην τράπεζα. Ετσι κι εγώ αποφάσισα να ακολουθήσω αυτό για το οποίο είχα πραγματικά ενθουσιασμό».
Ο ενθουσιασμός και το πάθος αφορά το μεγάλο φιλοσοφικό ζήτημα του ελέγχου της τύχης που έχει απασχολήσει –και νικήσει– τα μεγαλύτερα μυαλά της ανθρωπότητας.
Το μυαλό του Θεού
Ο Κουτσάρσκι ανήκει σε εκείνους που τους απασχολεί η αρχιτεκτονική του τυχαίου, θέλουν δηλαδή να καταλάβουν το μυαλό του Θεού. Παλαιότερα είχε γράψει ένα βιβλίο για τα μαθηματικά τού πόκερ, με αποτέλεσμα να δέχεται προτάσεις συνεργασίας από ιστοσελίδες στοιχημάτων. Το βιβλίο του «The Perfect Bet» εξηγεί πώς τα μαθηματικά μοντέλα μπορούν να αφαιρέσουν την τύχη από τα τυχερά παιχνίδια! Πρόκειται για ένα ελκυστικό πεδίο που μπορεί να παρασύρει κάθε μελετητή με υπερβολικό ενθουσιασμό, αλλά ασφαλώς έχει εφαρμογές παντού. Θεωρεί πραγματικά ότι η τυχαιότητα μπορεί να ελεγχθεί; «Πιστεύω ότι η τυχαιότητα μπορεί να μειωθεί, δεν μπορεί όμως να εξαφανιστεί. Σήμερα υπάρχει γύρω μας μεγαλύτερη τυχαιότητα από όση θα μπορούσε να υφίσταται. Σε κάθε επιδημία υπάρχουν τμήματα που μπορεί να είναι δύσκολο να ελεγχθούν ως προς την τυχαιότητά τους, αλλά και άλλα που είναι δυνατόν να προβλεφθούν και έτσι να μειωθεί η συνολική τυχαιότητα μέσα στην κοινωνία μας».