Τα καλύτερα σχόλια που πήρε για το προηγούμενο βιβλίο του, «Μεγαλώνοντας (με) το παιδί μου», ήταν από μια μητέρα που το βρήκε ωραίο μεν, αλλά πολύ απλό, και από έναν νέο πατέρα που του τηλεφώνησε από ένα νησί των Κυκλάδων. «Είμαι υδραυλικός και το βιβλίο σας είναι το πρώτο που κατάφερα να διαβάσω ολόκληρο», του είπε.
Γι’ αυτό και ο ψυχίατρος Κώστας Γκοτζαμάνης, ήδη από τις πρώτες σελίδες του νέου του βιβλίου, «Πανικός, η μεγάλη εξέγερση μέσα μας», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη, τονίζει ότι γράφοντας για τον πανικό, που έχει αρχίσει να παίρνει διαστάσεις επιδημίας, προσπάθησε να μην επαναπαυτεί στην ευκολία της επιστημονικής διαλέκτου, αλλά να γράψει έχοντας πάντα στον νου του τον αναγνώστη ο οποίος ίσως να μην είναι εξοικειωμένος ούτε με βασικές έννοιες – χωρίς όμως να κάνει εκπτώσεις στην αρτιότητα και στην επιστημονική εγκυρότητα.
– Eνα βιβλίο για τον πανικό. Γιατί;
– Δεν θα έμπαινα στον κόπο να το γράψω αν δεν είχα να πω κάτι διαφορετικό από αυτό που ονομάζω κυρίαρχη αντίληψη για την αιτιολογία και τη θεραπεία του πανικού. Αυτή η αντίληψη, που διδάσκεται στις ιατρικές σχολές όλου του κόσμου και αναφέρεται σε όλα τα συγγράμματα ψυχιατρικής, δεν έχει αλλάξει από την εποχή που ήμουν φοιτητής και χαρακτηρίζεται από την αδυναμία της ιατρικής να απαντήσει στο απλό ερώτημα: «Γιατί σε έναν άνθρωπο εμφανίζονται οι κρίσεις πανικού και όχι μια άλλη ψυχική ή ψυχοσωματική διαταραχή, όπως, για παράδειγμα, μια άλλη αγχώδης διαταραχή;». Οσο δεν υπάρχει απάντηση σ’ αυτό το βασικό ερώτημα, είναι επόμενο να μην υπάρχει και αποτελεσματική θεραπεία. Στο βιβλίο μου δίνω τη δική μου απάντηση και προτείνω μια αποτελεσματική, ειδική για τον πανικό, θεραπεία.
– Πόσο συχνές είναι οι διαταραχές πανικού;
– Οι στατιστικές για τον πανικό δεν είναι ακριβείς για τον απλό λόγο ότι τα δεδομένα αλλάζουν πολύ γρήγορα, από χρόνο σε χρόνο. Συνηθίζουμε να λέμε ότι περίπου ένας στους δέκα Ευρωπαίους θα υποφέρει από κρίσεις πανικού κάποια στιγμή στη διάρκεια της ζωής, αλλά μπορεί η συχνότητα να είναι ήδη πολύ μεγαλύτερη. Κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εξάπλωση του πανικού έχει τα χαρακτηριστικά μιας επιδημίας που θα μας απασχολεί όλο και περισσότερο τις επόμενες δεκαετίες. Αναφέρομαι στις ευρωπαϊκές χώρες, γιατί είναι γνωστό ότι στις χώρες αυτές παρατηρούνται τα υψηλότερα ποσοστά εμφάνισης των κρίσεων πανικού σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Στη χώρα μας ο πανικός έφτασε αργότερα, αλλά από χρόνο σε χρόνο η συχνότητά του πλησιάζει διαρκώς τα ποσοστά της υπόλοιπης Ευρώπης.
– Τι εννοείτε όταν λέτε «στη χώρα μας ο πανικός έφτασε αργότερα»;
– Είναι φανερό ότι ο πανικός είναι συχνότερος στις περισσότερο ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες, στις πλουσιότερες περιοχές του πλανήτη. Αυτό το εύρημα μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι ο πανικός δεν αποτελεί νόσο που κληρονομείται από γενιά σε γενιά, αλλά κατάσταση που συνδέεται με τις αλλαγές στις συνθήκες ζωής. Ιδιαίτερα η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας φαίνεται πως οδηγεί αναπόφευκτα στην αύξηση της συχνότητας εμφάνισής του. Η Ελλάδα μόλις τις τελευταίες δεκαετίες, ίσως μετά την είσοδό της στην Ευρωπαϊκή Ενωση, άρχισε να έχει τα χαρακτηριστικά μιας οικονομικά ανεπτυγμένης χώρας και σχεδόν ταυτόχρονα άρχισε να γίνεται ορατή και η συχνότερη εμφάνιση του πανικού.
– Εχει «προτιμήσεις» ο πανικός σε φύλο ή ηλικία;
– Δεν νομίζω ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στα φύλα· γυναίκες και άνδρες είναι το ίδιο εκτεθειμένοι στην πιθανότητα να βιώσουν μια κρίση πανικού κάποια στιγμή στη διάρκεια της ζωής τους. Οσο για την ηλικία, ο πανικός εμφανίζεται συχνότερα σε περιόδους που χαρακτηρίζονται από σημαντικές αποφάσεις και σχετίζονται με τη μετάβαση σε επόμενη φάση ζωής. Γι’ αυτόν τον λόγο οι πρώτες κρίσεις εμφανίζονται συνήθως στο τέλος της εφηβείας και παρατηρούνται κορυφώσεις της εμφάνισής τους ενόψει αποφάσεων που θεωρούμε ότι θα έχουν καθοριστική σημασία για το υπόλοιπο της ζωής μας, όπως είναι η επιλογή επαγγέλματος, η επιλογή συντρόφου για τη δημιουργία οικογένειας κ.λπ.
– Σας ακούω να μιλάτε για τη συχνότερη εμφάνιση του πανικού σε ανεπτυγμένες χώρες, καθώς και σε ανθρώπους που βρίσκονται μπροστά σε αποφάσεις που έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή τους, και αναρωτιέμαι αν αυτά τα δεδομένα οδηγούν στην άποψη που εκφράζετε στο βιβλίο σας ότι ο πανικός εμφανίζεται όταν έχουμε την ελευθερία της επιλογής.
– Ακριβώς. Είναι γεγονός ότι στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες οι άνθρωποι έχουν περισσότερες επιλογές και γι’ αυτό τον λόγο είναι πιθανότερο να υποφέρουν από κρίσεις πανικού. Κατά την άποψή μου, ο πανικός εμφανίζεται πάντα, χωρίς καμία εξαίρεση, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα δίλημμα και έχουμε να πάρουμε μια σημαντική απόφαση. Αποφασίζω σημαίνει ότι έχω να προκρίνω τη μία από τουλάχιστον δύο επιλογές που καθεμία έχει τα δικά της θετικά και αρνητικά σημεία. Oταν έχω μόνον μία επιλογή, δεν τίθεται θέμα απόφασης. Στο βιβλίο εξηγώ αναλυτικά τις εσωτερικές διεργασίες που μπορούν να οδηγήσουν στον πανικό ή να αποτρέψουν την εμφάνισή του.
– Γράφετε επίσης ότι κάθε άνθρωπος αποτελείται από πολλούς υποεαυτούς, ο καθένας από τους οποίους έχει τις δικές του επιθυμίες και προτεραιότητες. Πώς θα γνωρίσει κανείς τους υποεαυτούς του, πώς θα τους ακούσει και, κυρίως, πώς θα συμφιλιωθεί μαζί τους;
– Το γεγονός ότι κάθε υποεαυτός έχει τις δικές του επιθυμίες και προτεραιότητες συνιστά μια σημαντική δυσκολία στη διαδικασία της επικράτησης μιας επιθυμίας, καθώς και της λήψης και πραγματοποίησης μιας απόφασης. Οταν, προκειμένου να πάρουμε μια απόφαση, βάζουμε στο περιθώριο κάποιους από τους υποεαυτούς μας, αυτό δεν σημαίνει ότι παύουν να υπάρχουν. Αντίθετα, τους υποχρεώνουμε να ενεργούν στο σκοτάδι και να υπονομεύουν οποιαδήποτε ενέργειά μας δεν συμπεριλαμβάνει τις δικές τους επιθυμίες. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η κατάσταση αποτελεί τη σημαντικότερη αιτία για την εμφάνιση μιας ασθένειας ή για την έκθεση σε ένα ατύχημα. Για να γνωρίσουμε τους υποεαυτούς μας, είναι απαραίτητο να έχουμε έναν απροκατάληπτο εσωτερικό διάλογο, όπου θα εξασφαλίζεται η ισότιμη έκφραση όλων των εσωτερικών μας φωνών, όλων των υποεαυτών μας. Αν το καταφέρουμε, θα ανακαλύψουμε μέσα μας αλήθειες που δεν τις γνωρίζαμε και έναν εσωτερικό πλούτο εξαιρετικά χρήσιμο για να μπορούμε να είμαστε ευχαριστημένοι και δημιουργικοί. Ασφαλώς, δεν μπορώ στο πλαίσιο μιας συνέντευξης να επεκταθώ στο θέμα, αλλά θέλω να τονίσω ότι αυτή η διεργασία αποτελεί τη σημαντικότερη προϋπόθεση υγείας για όλους τους ανθρώπους και αποτελεί το κεντρικό θέμα του βιβλίου.
– Ενα μεγάλο μέρος του βιβλίου αποτελείται από ιστορίες ανθρώπων που υπέφεραν από κρίσεις πανικού. Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι αυτές οι ιστορίες βοηθούν τον αναγνώστη;
– Η αρχική μου σκέψη ήταν να γράψω ένα βιβλίο για τον πανικό, που να αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από ιστορίες, όπως έκανα με το προηγούμενο βιβλίο μου, το «Μεγαλώνοντας (με) το παιδί μου». Κατέληξα στην απόφαση να ακολουθήσω μια διαφορετική διαδρομή και να μιλήσω για τον πανικό, για τις κρατούσες απόψεις και για τη δική μου άποψη, έχοντας πάντα κατά νου ότι απευθύνομαι σε αναγνώστες που δεν είναι απαραίτητα ειδικοί. Γι’ αυτό τον λόγο προσπάθησα να γράψω απλά και κατανοητά ένα βιβλίο που θα μπορεί να διαβάζεται εύκολα και ευχάριστα. Με αυτή την έννοια, οι ιστορίες δεν βοηθούν μόνο τον αναγνώστη, αλλά και εμένα. Είναι κατά κάποιο τρόπο βασικό σημείο συνάντησης των εμπειριών μας και της αντίληψής μας για τον πανικό.
– Γιατί αισθανθήκατε την ανάγκη να αναφερθείτε στην «ιερή» θέση που είχε η χαρά για τους αρχαίους Ελληνες;
– Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός και κυρίως οι μύθοι του, όπως σώζονται μέσα από γραπτά κείμενα και αρχαιολογικά ευρήματα, αποτελούν πολύτιμο θησαυρό για τον σύγχρονο άνθρωπο. Ιδιαίτερα τα ομηρικά έπη και το αρχαίο δράμα έχουν διαχρονική επικαιρότητα και μας δίνουν πολύτιμες ιδέες για να επεξεργαζόμαστε τα σημαντικά ζητήματα της εποχής μας. Στο βιβλίο κάνω σύντομη αναφορά στην «Οδύσσεια» του Ομήρου και στις «Βάκχες» του Ευριπίδη για να υποστηρίξω την άποψή μου για τη σημασία της χαράς και τη σχέση της με το εδώ και τώρα. Θεωρώ ότι ο σύγχρονος πολιτισμός προτάσσει αξίες που απαξιώνουν το δικαίωμά μας στη χαρά, μας μαθαίνει να την αναβάλλουμε για αργότερα, να την τοποθετούμε πάντα κάπου στο μέλλον και, κυρίως, να την ταυτίζουμε με το αίσθημα ασφάλειας που υποτίθεται ότι κατοχυρώνεται μέσα από μια αλληλοδιαδοχή επιτευγμάτων μας. Ομως, κατά την άποψή μου, όπου υπάρχει ασφάλεια δεν υπάρχει χαρά, δεν υπάρχει ζωή. Αυτό το μήνυμα μας στέλνει και ο Ευριπίδης με τις «Βάκχες» του.
– Η πανδημία μάς έχει στερήσει σε μεγάλο βαθμό (και) τη χαρά. Ποιες θα είναι οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της έλλειψης;
– Η πανδημία μάς επιβάλλει μια καθημερινότητα από το μέλλον. Με τον εγκλεισμό και την απομόνωση δεν διακυβεύεται μόνο το δικαίωμά μας στη χαρά, αλλά και μια σειρά από διεργασίες που υποστηρίζουν αυτό το δικαίωμα, όπως είναι το δικαίωμα στην εργασία, η ποιότητα της επικοινωνίας και της κοινωνικότητας, η σχέση μας με τη φύση, η συμμετοχή μας στα κοινά. Είναι βέβαιο ότι η κοινωνία θα βγει πολλαπλά λαβωμένη από αυτή τη δοκιμασία. Δεν μπορώ να προβλέψω τις συνέπειες, μπορώ όμως να πω με βεβαιότητα πως ό,τι καταφέρουμε με τον εαυτό μας αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη και για την κοινωνία.