Ο διαβόητος Γερμανός πολιτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης στην Κατοχή είχε ή δεν είχε άριστες σχέσεις με φιλόδοξους Ελληνες; Ηταν ή όχι υπεύθυνος για το πογκρόμ των Εβραίων της πόλης; Εκρυψε ή όχι στη χώρα μας έναν αμύθητο θησαυρό; Και γιατί επισκεπτόταν την Ελλάδα καθ’ όλη τη δεκαετία του ’50, έως το 1957 που συνελήφθη στην Αθήνα; Οι οργισμένοι ισχυρισμοί του, όταν συνελήφθη, ότι στην κατοχική Θεσσαλονίκη διατηρούσε επαφές με μετέπειτα υπουργούς του Κωνσταντίνου Καραμανλή ή ακόμα και με τον ίδιο, δεν αποδείχθηκαν ποτέ. Ο Μέρτεν ήταν, άλλωστε, «διαβόητος ψεύτης».
Από την άλλη πλευρά, απόρρητα έγγραφα της CIA από τη δεκαετία του ’60, που αποχαρακτηρίστηκαν μόλις το 2014 (αλλά αμφισβητούνται για την εγκυρότητα των πληροφοριών που καταγράφουν), σκιαγραφούν έναν φιλόδοξο νομικό 31 ετών, που έφτασε στη Θεσσαλονίκη τον Αύγουστο του 1942 και σύντομα ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με Ελληνες της νέας γενιάς. Κάποιοι από αυτούς έπαιξαν ρόλο στη μεταπολεμική Ελλάδα…
Το μυστήριο του Μαξ Μέρτεν εξακολουθεί να απασχολεί κατά καιρούς Ελλάδα και Γερμανία, αφού, εκτός των άλλων, εργάστηκε το 1952, για λιγότερο από έναν χρόνο, σε υψηλή θέση στο γερμανικό υπουργείο Δικαιοσύνης.
Προ δεκαετίας, ο 31χρονος σήμερα νομικός και δικαστής στην Κάτω Σαξονία, Γκέριτ Χάμαν, επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη ως φοιτητής και έμαθε για πρώτη φορά για τον Μέρτεν. Σήμερα υπογράφει ένα σημαντικό βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στη Γερμανία: «Max Merten: Jurist und Kriegsverbrecher», εκδ. Vandenhoeck & Ruprecht («Μαξ Μέρτεν: Νομικός και εγκληματίας πολέμου»). Πρόκειται για στιβαρή έρευνα που υποστηρίχθηκε από το Rosenburg Project, πρόγραμμα που εκπόνησε το Ομοσπονδιακό υπουργείο Δικαιοσύνης της Γερμανίας για να ρίξει φως σε όψεις της λειτουργίας του στις αρχές της δεκαετίας του ’50, όταν επικράτησε η άποψη ότι ο ναζισμός έπρεπε να περάσει στη λήθη και όλοι, πρώην ναζί και μη, να κάνουν μια νέα αρχή.
Πρόκειται για ένα βιβλίο που αξίζει να κυκλοφορήσει στα ελληνικά. Ο Γκέριτ Χάμαν μίλησε στην «Κ» για την ελληνική πλευρά του Γερμανού ναζί, που του άρεσε να αποκαλείται «βασιλιάς της Μακεδονίας».
Η στάση του απέναντι στους Εβραίους ήταν ύπουλη και απάνθρωπη. Προσποιούνταν ότι ήταν φίλος και προστάτης τους.
– Ποια ήταν η πραγματική δράση του Μέρτεν στη Θεσσαλονίκη; Προσποιούνταν ότι δήθεν βοηθούσε τους Ελληνες ή ήταν ένας ειλικρινής φιλέλληνας;
– Hταν επικεφαλής της Μονάδας Διοίκησης Θεσσαλονίκης – Αιγαίου. Hταν υπεύθυνος για την εποπτεία της ελληνικής διοίκησης. Οι Γερμανοί δεν είχαν αρκετό ανθρώπινο δυναμικό για να αντικαταστήσουν όλους τους Eλληνες αξιωματούχους από Γερμανούς, επομένως έπρεπε να περιοριστούν σε μια απλή εποπτική αρχή. Ο Μέρτεν ήταν υφιστάμενος του στρατιωτικού διοικητή της μονάδας διοίκησης Heeresgruppe E (Ομάδα Στρατού Ε). Αλλά στην πραγματικότητα ήταν αρκετά ανεξάρτητος, επειδή ο στρατός δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις διοικητικές υποθέσεις.
Oσον αφορά τη στάση του απέναντι στους Ελληνες, πρέπει να διακρίνουμε δύο κατηγορίες: η στάση του Μέρτεν απέναντι στους Εβραίους ήταν ύπουλη και απάνθρωπη. Προσποιούνταν ότι ήταν φίλος και προστάτης τους και μπορούσε ακόμη και να πείσει κάποιους γι’ αυτό. Στην πραγματικότητα τους πρόδωσε. Αν δεν είχαν εμπιστευτεί τις υποσχέσεις του, θα ήταν μάλλον πολύ πιο δύσκολο να τους γκετοποιήσουν και να τους κάνουν να υπακούσουν στις γερμανικές διαταγές. Χωρίς την ύπουλη στρατηγική του Μέρτεν, ίσως περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θα είχαν επιζήσει από τη γερμανική κατοχή.
– Πώς φερόταν απέναντι στους ελληνικής καταγωγής Θεσσαλονικείς;
Η συμπεριφορά του Μέρτεν προς τον μη εβραϊκό ελληνικό πληθυσμό ήταν διαφορετική. Πίστευε ότι ήταν φίλος τους. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν ο μεγάλος ευεργέτης τους, όπως παρουσίαζε τον εαυτό του. Ο Μέρτεν βοηθούσε μερικές φορές τον πληθυσμό της περιοχής του. Για παράδειγμα, προστάτευε τους μοναχούς του Αγίου Ορους από λεηλασίες, εμπόδισε τη μεταφορά τροφίμων στην Αθήνα για να διασφαλίσει τρόφιμα για τη Βόρεια Ελλάδα και ανάγκασε τους Εβραίους να παραδώσουν το νεκροταφείο τους στον Δήμο Θεσσαλονίκης για να αξιοποιηθεί οικιστικά, κάτι που πολλοί μη Εβραίοι ντόπιοι πολιτικοί ζητούσαν να γίνει για πολλά χρόνια (σ.σ.: Στον χώρο αυτό χτίστηκε αργότερα και λειτουργεί σήμερα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο). Επιπλέον, είχε καλές επαφές με Ελληνες αντικομμουνιστές. Για παράδειγμα, είχε εγκάρδιες σχέσεις με τον (κατοχικό γενικό διοικητή Μακεδονίας) Βασίλειο Σιμωνίδη, ακόμη και μετά τον πόλεμο. Τέλος, υποστήριξε ακόμα και την αντικομμουνιστική πλευρά της ελληνικής αντίστασης. Σίγουρα ήθελε να ενισχύσει τη φήμη του ανάμεσα στους Ελληνες. Στον Μέρτεν άρεσε πολύ να είναι ο μη εστεμμένος «βασιλιάς της Μακεδονίας».
Οι δουλειές στην Αθήνα, η σύλληψη και η σπιτονοικοκυρά
– Eκανε παρέα με Ελληνες; Μιλούσε ελληνικά;
– Δυστυχώς, υπάρχουν μόνο λίγα προσωπικά έγγραφα σχετικά με την εποχή του Μέρτεν στη Θεσσαλονίκη, που χρονολογούνται από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τη δεκαετία του 1960. Εχοντας υπόψη ότι ο Μέρτεν ήταν ένας διαβόητος ψεύτης, η αξιοπιστία τους είναι αμφίβολη. Αλλωστε, ελάχιστες είναι οι νύξεις για την ιδιωτική του ζωή στη Θεσσαλονίκη. Ενα γράμμα που έγραψε σε έναν Γερμανό δημοσιογράφο το 1959 περιγράφει έναν ακούραστο Μέρτεν, ο οποίος δούλευε μέρα-νύχτα, αλλά παρ’ όλα αυτά είχε πολλές επαφές με Ελληνες. Αν πιστέψουμε αυτή την αναφορά, ο Μέρτεν δεχόταν καθημερινά πολλούς Ελληνες επισκέπτες, που έρχονταν με κάθε είδους αιτήματα και θέματα στο γραφείο του. Ο ίδιος δεν μιλούσε ελληνικά, γι’ αυτό τον συνόδευε πάντα ο διερμηνέας του, Αρθουρ Μάισνερ. Ο Μάισνερ ήταν Γερμανός που είχε ζήσει πολλά χρόνια στην Αθήνα πριν από τον πόλεμο.
– Το 1957 ο Μέρτεν συνελήφθη στην Αθήνα. Ως τότε ταξίδευε συχνά στην Ελλάδα;
– Η πρώτη φορά που ο Μέρτεν επέστρεψε στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο ήταν τον Οκτώβριο του 1954. Ηρθε στην Αθήνα ως δικηγόρος για να κάνει κάποιες δουλειές. Ενιωθε ασφαλής γιατί ο [διπλωμάτης και πολιτικός] Θωμάς Υψηλάντης τού είχε πει ότι δεν υπήρχαν έρευνες στην Ελλάδα εναντίον του. Επιπλέον, το 1947 ο Υψηλάντης είχε φροντίσει να απελευθερωθεί ο Μέρτεν, ο οποίος κρατούνταν από τις αμερικανικές αρχές κατοχής. Ετσι, ο Μέρτεν σκέφτηκε ότι δεν διέτρεχε κίνδυνο σύλληψης στην Ελλάδα. Και όντως δεν συνέβη τίποτα εναντίον του, ούτε το 1954 ούτε το 1955 που ήρθε ξανά στην Αθήνα. Είμαι πεπεισμένος ότι και το 1957, κατά την τρίτη επίσκεψή του στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο, επίσης δεν θα είχε συμβεί τίποτα, αν δεν είχε τολμήσει να πάει στο Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου και να καταθέσει υπέρ του πρώην διερμηνέα του, Αρθουρ Μάισνερ.
– Ο «θησαυρός του Μέρτεν» υπάρχει και είναι κρυμμένος στην Ελλάδα ή πρόκειται για έναν ακόμα θρύλο;
– Δεν υπάρχει καμία σοβαρή ένδειξη ότι έκρυψε θησαυρό στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Και είναι εντελώς απίθανο να το έκανε αυτό στη θάλασσα ανοιχτά της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, όπου τον αναζητούσαν δύτες το 2000, γιατί θα ήταν σχεδόν αδύνατο να οργανωθεί και να πραγματοποιηθεί αυτή η μεταφορά. Μην ξεχνάτε ότι ο Μέρτεν δεν ήταν ούτε αρχηγός ούτε επικεφαλής της στρατιωτικής διοίκησης στην Ελλάδα. Ηταν μόνο πολιτικός διοικητής στη Θεσσαλονίκη. Αλλωστε, υπάρχουν έγγραφα σχετικά με την εβραϊκή περιουσία, που δείχνουν ότι το μεγαλύτερο μέρος της το πήραν τα SS και πιθανότατα μεταφέρθηκε στη Γερμανία.
Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι ο Μέρτεν δεν πλούτισε παράνομα. Το 1944 ένα γερμανικό στρατοδικείο ξεκίνησε ανακρίσεις εναντίον του επειδή ήταν ύποπτος για υπεξαίρεση και διαφθορά (αυτός ήταν μάλλον ο κύριος λόγος της απόλυσής του από τη Θεσσαλονίκη). Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της δίκης του στην Αθήνα εμφανίστηκε έγγραφο που ανέφερε ότι το 1946 (πριν τον συλλάβουν οι Αμερικανοί) είχε δώσει ένα κουτί γεμάτο χρυσάφι και κοσμήματα στη σπιτονοικοκυρά του και της ζήτησε να το κρατήσει μέχρι την αποφυλάκισή του. Ο Μέρτεν έπεισε το ελληνικό δικαστήριο ότι αυτό δεν ήταν αλήθεια. Αλλά όταν η σπιτονοικοκυρά του, η Μαρία Αϊσνερ, ανακρίθηκε αργότερα από ένα γερμανικό δικαστήριο, κατέθεσε ότι ο Μέρτεν της είχε δώσει πράγματι ένα κουτί το 1946. Ετσι, μπορεί να υπήρχε ένας «θησαυρός του Μέρτεν», αλλά ήταν ένας μικρός θησαυρός που ο Μέρτεν τον πήγε στη Γερμανία.