«Νομίζω πως όταν δύο άνθρωποι συμφωνούν στα πάντα, μόνον ο ένας σκέφτεται», γράφει ο Αλεκ Ρος, ένας συγγραφέας ο οποίος σίγουρα δεν συγκαταλέγεται στις τάξεις εκείνων που χαϊδεύουν αυτιά. Υπηρέτησε ως σύμβουλος της Χίλαρι Κλίντον στα θέματα καινοτομίας, όταν εκείνη θήτευσε στο υπουργείο Εξωτερικών απ’ το 2009 ώς το 2013 και σχεδόν μια δεκαετία μετά επιχείρησε –χωρίς επιτυχία– να εκλεγεί κυβερνήτης του Μέριλαντ. Ο 51χρονος Αμερικανός, εκτός από άνθρωπος της δράσης είναι κι ένας δεινός αναλυτής, ο οποίος στηλιτεύει ψύχραιμα και εμπεριστατωμένα τις παθογένειες του σύγχρονου καπιταλισμού, τον οποίο χαρακτηρίζει «μετοχικό».
Το προηγούμενο βιβλίο του «Οι βιομηχανίες του μέλλοντος» κυκλοφόρησε σε 24 γλώσσες –ανάμεσά τους και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ικαρος– και συζητήθηκε πολύ, καθώς έφερε στον δημόσιο διάλογο την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός ανοικτού περιβάλλοντος για την καινοτομία. Το νέο του βιβλίο με τον ανησυχητικό τίτλο «Η οργισμένη δεκαετία του 2020. Εταιρείες, χώρες, λαοί και η μάχη για το μέλλον μας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα απ’ τις ίδιες εκδόσεις, σε μετάφραση Νίκου Ρούσσου, είναι μια ακόμη υπενθύμιση ότι ο Αλεκ Ρος παραμένει ένας επίκαιρος και σημαντικός κοινωνικός και πολιτικός στοχαστής, ο οποίος δεν εφησυχάζει. Σε αυτή τη φάση μάλιστα φθάνει να προειδοποιεί ότι αν δεν αλλάξει το παρόν υπόδειγμα του καπιταλισμού σ’ ένα συμμετοχικό σχήμα, η πολιτική και κοινωνική αναταραχή θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Με αφορμή τη νέα έκδοση, μας παραχώρησε μια συνέντευξη, όπου εξηγεί τα κύρια σημεία της ανάλυσής του, καθώς και τις λύσεις που προτείνει για τα πιεστικά προβλήματα του πλανήτη μας.
– Είναι γεγονός ότι, όπως αναφέρετε και στο βιβλίο σας, το κοινωνικό συμβόλαιο παγκοσμίως μοιάζει να έχει διαρραγεί. Θα μπορούσατε να περιγράψετε κάποια πρακτικά βήματα που θα έπρεπε να προτεραιοποιήσουμε προκειμένου να το επιδιορθώσουμε;
– Πρώτον, πρέπει να εναρμονίσουμε την παγκόσμια φορολογική πολιτική. Αν οι πλουσιότερες επιχειρήσεις και τα πλουσιότερα άτομα του πλανήτη δεν ήταν σε θέση να μεταφέρουν τα φορολογικά τους βάρη σε μικρά νησιά της Καραϊβικής, όπου δεν πληρώνουν καθόλου φόρους, θα μπορούσαμε όλοι να πληρώνουμε πολύ λιγότερους φόρους. Δεύτερον, πρέπει στη θέση του μετοχικού καπιταλισμού να βάλουμε τον συμμετοχικό καπιταλισμό. Στον συμμετοχικό καπιταλισμό οι επιχειρήσεις έχουν κέρδη, αλλά φροντίζουν την ίδια στιγμή την ευζωία των υπαλλήλων τους και υποστηρίζουν τις κοινότητες όπου δραστηριοποιούνται. Με απλά λόγια, υπηρετούν το κοινό καλό.
Τρίτον, πρέπει να πείσουμε τους πιο ικανούς ανθρώπους να δουν τη δουλειά για την κυβέρνηση ως κάτι που αξίζει. Στους δικούς μου κύκλους, η δουλειά για την κυβέρνηση θεωρείται πολύ λιγότερο ενδιαφέρουσα και επιδραστική απ’ ό,τι η δουλειά στις επιχειρήσεις. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί ταλαντούχοι απόφοιτοι των πανεπιστημίων της Δύσης αλλά και του σοβιετικού μπλοκ ήθελαν να δουλέψουν για την κυβέρνηση έχοντας ένα αίσθημα αποστολής και καθήκοντος. Οι νέοι επιστήμονες πήγαιναν να δουλέψουν στα εθνικά εργαστήρια και οι φοιτητές της διοίκησης επιχειρήσεων και των οικονομικών σπουδών πήγαιναν να δουλέψουν στο υπουργείο Οικονομικών. Οι πλέον ικανοί και οι πιο λαμπροί φοιτητές πήγαιναν συνήθως στο υπουργείο Εξωτερικών. Αλλά η δημοφιλία των κυβερνητικών θέσεων άρχισε να χάνει έδαφος όταν η κοινωνία άρχισε να θεοποιεί τους ηγέτες της βιομηχανίας και να βλέπει την κυβέρνηση ως ένα μέρος όπου πηγαίνουν να δουλέψουν μόνο οι άχρηστοι.
– Πώς καταλήξαμε σε αυτή τη δυσοίωνη κατάσταση παγκοσμίως; Αν δεν κάνω λάθος μοιάζει να αποδίδετε όλη την κακοδαιμονία μας στις θεωρίες του Μίλτον Φρίντμαν.
– Ζητήστε απ’ τον οποιονδήποτε να σας πει ποιες είναι οι μεγαλύτερες καινοτομίες στην ανθρώπινη Ιστορία και οι απαντήσεις που θα πάρετε θα αφορούν πιθανώς τεχνολογικά αντικείμενα που αναμόρφωσαν τις οικονομίες μας, όπως ο τροχός, το ρολόι, η ατμομηχανή ή ο μικροεπεξεργαστής. Ιδιας σπουδαιότητας, ωστόσο, είναι και οι καινοτομίες που αναμόρφωσαν την ανθρώπινη κατάσταση όσο η τεχνολογία αναμόρφωνε την οικονομία, όπως τα συνταξιοδοτικά προγράμματα, η δωρεάν δημόσια εκπαίδευση και ο κατώτατος μισθός, καινοτομίες του 19ου αιώνα όλες τους. Καταλήξαμε σε αυτή τη δυσοίωνη κατάσταση γιατί καθώς άλλαζε ο κόσμος, οι πολιτικοί και οι πολιτικές μας δεν εξελίχθηκαν ώστε να ταιριάζουν στις προκλήσεις του σημερινού κόσμου. Χρησιμοποιούμε ένα σύνολο λύσεων απ’ τον 19ο αιώνα και προσπαθούμε έτσι να λύσουμε προβλήματα του 21ου αιώνα.
Καταλήξαμε σε αυτή τη δυσοίωνη κατάσταση γιατί καθώς άλλαζε ο κόσμος, οι πολιτικοί και οι πολιτικές μας δεν εξελίχθηκαν ώστε να ταιριάζουν στις προκλήσεις του σημερινού κόσμου.
– Πόσο εφικτός είναι ο συμμετοχικός καπιταλισμός; Με τα σημερινά δεδομένα μοιάζει σχεδόν αδύνατη μια τέτοια αλλαγή.
– Ο συμμετοχικός καπιταλισμός, αυτό το είδος του καπιταλισμού δηλαδή που αναγνωρίζει τη συμβολή μιας ευρείας γκάμας ανθρώπων στην οικονομία κι όχι μόνο των μετόχων, ήταν η κυρίαρχη μορφή καπιταλισμού απ’ το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως τη δεκαετία του ’80, επομένως είναι σίγουρα εφικτός. Η αλλαγή από ένα είδος καπιταλισμού προς ένα άλλο, είναι 100 φορές πιο απλή απ’ ό,τι η μετάβαση απ’ τον κομμουνισμό στον καπιταλισμό, που έλαβε χώρα μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
– Προτείνετε να φορολογηθούν τα πραγματικά κέρδη των μεγάλων βιομηχανιών της τεχνολογίας. Πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί μια τέτοια ιδέα χωρίς να δοθεί αντικίνητρο σ’ αυτές τις επιχειρήσεις να μεταφέρουν τις επενδύσεις τους μακριά από τη χώρα που θα επιχειρούσε να επιβάλει έναν τέτοιο φόρο;
– Μακριά από πού; Από φορολογικούς παραδείσους όπως οι Βερμούδες; Δεν έχω κανένα πρόβλημα με αυτό. Το σύστημα που αποτρέπει τις χώρες να γίνονται θύματα της πρακτικής των πολυεθνικών να χρησιμοποιούν φορολογικούς παραδείσους έχει μια κομψή λύση μ’ ένα άχαρο όνομα: ενιαία φορολογία με επιμερισμένο τρόπο. Βάσει αυτού δεν μπορείς να πεις «ω, η επιχείρηση εδρεύει στις Βερμούδες, οπότε ακόμη κι αν σου πουλήσουμε αυτή τη διαδικτυακή διαφήμιση στην Ελλάδα, δεν θα πληρώσουμε φόρους στην Ελλάδα». Με αυτή τη λογική, οι πωλήσεις που γίνονται σε κάθε χώρα εμπίπτουν στο τοπικό φορολογικό σύστημα, ακόμη κι αν οι σέρβερ της εταιρείας ή το καταστατικό της βρίσκονται κάπου αλλού. Και για να είμαι ακριβής, αυτό το σύστημα δεν θα αύξανε τους εταιρικούς φόρους στην Ελλάδα ούτε κατά 1%. Μιλάμε για μια διεθνή προσέγγιση της φορολογίας, κατά συνέπεια δεν απομονώνεται κάποια χώρα. Θα μπορούσε να εφαρμοστεί πανευρωπαϊκά. Το ποσοστό του ελάχιστου παγκόσμιου φόρου για αυτές τις εταιρείες έχει προσδιοριστεί στο 15%. Στην Ελλάδα ο αντίστοιχος εταιρικός φόρος είναι 22%. Επομένως, καμία επιχείρηση δεν θα μετακομίσει τις λειτουργίες της εξαιτίας της υψηλότερης φορολόγησης.
– Είστε αισιόδοξος ότι θα διαλέξουμε τον δύσκολο, αλλά πιθανώς πιο ελπιδοφόρο δρόμο προς το μέλλον; Πόσο μεγάλο είναι το κενό ανάμεσα στην «οργισμένη δεκαετία του ’20» και την «ευημερούσα δεκαετία του ’20»;
– Είμαι αισιόδοξος γιατί μόνον οι αισιόδοξοι αλλάζουν τον κόσμο. Οι πεσιμιστές διαμαρτύρονται εναντίον ενός κόσμου που τον έχουν οραματιστεί, εφεύρει και καθοδηγήσει οι αισιόδοξοι. Οι πιο επιτυχημένοι άνθρωποι που γνωρίζω είναι όλοι τους αισιόδοξοι. Μπορούμε να αλλάξουμε την πορεία των πραγμάτων την επόμενη δεκαετία, αν πραγματοποιήσουμε μια σειρά αλληλένδετων μεταρρυθμίσεων – μεταρρυθμίσεων που θα οικοδομήσουν ένα καλύτερο συμβόλαιο για το σύνολο του πλανήτη. Επιγραμματικά, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τον μετοχικό καπιταλισμό με τον συμμετοχικό, να μεταρρυθμίσουμε το φορολογικό σύστημα, να διευρύνουμε το δίχτυ ασφαλείας ώστε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εργασίας στον 21ο αιώνα και να απαιτήσουμε να γίνει η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια τώρα. Καθεμιά απ’ αυτές τις ιδέες δουλεύει συνδυαστικά. Καθεμιά κάνει την επόμενη πιο εφικτή και πιο πιθανή.
Το τέλος του μετοχικού καπιταλισμού θα μας επιτρέψει να βγάλουμε απ’ τη μέση τους φορολογικούς παραδείσους, κάτι που θα δώσει στις κυβερνήσεις πρόσθετους πόρους για να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή και θα μειώσει κατ’ επέκταση την κλιματική μετανάστευση. Το τέλος της εσωτερικής επαναγοράς μετοχών σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις θα έχουν περισσότερα χρήματα για να πληρώσουν τους εργαζομένους τους τόσο σε μετρητά όσο και σε μετοχές, κάτι που σημαίνει λιγότερη μακροχρόνια εξάρτηση από προνοιακά επιδοματικά προγράμματα και μεγαλύτερη ικανοποίηση απ’ την πλευρά των εργαζομένων, κάτι που θα κάνει λιγότερο ελκυστικό τον αυταρχικό έλεγχο της κοινωνίας. Η μαγεία αυτών των διορθώσεων είναι ότι λειτουργούν σε συμφωνία. Καμία απ’ αυτές δεν είναι ανέφικτη και η επιτυχία καθεμιάς από αυτές κάνει όλες τις υπόλοιπες ακόμη πιο πιθανές.