Συγγραφέας 22 βιβλίων και δεκάδων μελετών για τη λαογραφία της Τήνου και κάτοικός της εδώ και 40 χρόνια, ο εθνολόγος-λαογράφος και ποιητής, διδάκτωρ του ΕΜΠ, Αλέκος Ε. Φλωράκης είναι για το νησί ένας πνευματικός φάρος. Φέτος προσθέτει στην εντυπωσιακή εργογραφία του ακόμη ένα σταθμό – ένα μεγάλο έργο για ένα μεγάλο θέμα: μια εις βάθος μελέτη θρησκευτικής ανθρωπολογίας και λαογραφίας για το προσκύνημα της Παναγίας της Τήνου, σε πολυτελή έκδοση του Ιερού Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας, με αφορμή τα 200 χρόνια από την εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης. Η πλούσια, δίτομη έκδοση 1.000 σελίδων αποτελεί την αφορμή για να τον συναντήσουμε και να κάνουμε μια κουβέντα για την κρυπτογραφημένη σημειολογία της Παναγίας και της λατρείας της, αλλά και την ποίηση, την Τήνο και τις παραδόσεις που χάνονται.
– Το νέο βιβλίο σας «Το προσκύνημα της Παναγίας Τήνου» ίσως σε πολλούς ακουστεί ως πόνημα θρησκευτικού περιεχομένου.
– Η προσκυνηματική πρακτική της Μεγαλόχαρης εξετάζεται με τη μέθοδο της θρησκευτικής ανθρωπολογίας. Στην εν λόγω μελέτη δεν προσεγγίζεται το προσκύνημα υμνητικά, προσευχητικά, αλλά με οπτική επιστημονική, αντικειμενική. Μας ενδιαφέρει, πρωτίστως, η σχέση του με τις αντιλήψεις του λαού και πώς αυτές αποτυπώνονται τόσο στο τελετουργικό τυπικό όσο και στον ιερό χώρο.
– Από αυτήν την άποψη η έκδοση λειτουργεί και σαν χάρτης αποκρυπτογράφησης των συμβόλων που κρύβονται στους χώρους του συγκροτήματος της Μεγαλόχαρης.
– Πράγματι, στην έκδοση μελετάμε τους επιμέρους χώρους και επισημαίνουμε τους συμβολισμούς και την ιστορία τους. Βλέπουμε, π.χ., στην αυλή της Παναγίας ένα κυκλικό σιντριβάνι, τη «φιάλη» που έλεγαν οι Βυζαντινοί, που εδράζεται σε ένα υπερυψωμένο τετράγωνο, στις τέσσερις γωνίες του οποίου υπάρχει από ένα κυπαρίσσι. Ο κύκλος συμβολίζει τον ουρανό και το τετράγωνο τη γη. Εχουμε δηλαδή το άγιο να επιστεγάζει τη γη και να την αρδεύει, με το νερό που από τα προχριστιανικά χρόνια κατέχει εξαγνιστικές ιδιότητες, παράδοση που πέρασε και στη χριστιανική πρακτική ως «αγίασμα».
Οι πρόγονοί μας επιζητούσαν να κοιμηθούν στον ναό του Ασκληπιού για να λάβουν ίαση. Το ίδιο κάνουν και πολλοί προσκυνητές στην Τήνο.
– Βρίσκουμε λοιπόν μέσα σε αυτές τις πρακτικές ένα νήμα που μας πάει στην αρχαιότητα.
– Nαι, και ένα καλό παράδειγμα είναι οι «εγκοιμήσεις» που έκαναν οι αρχαίοι μας πρόγονοι στον ναό του Ασκληπιού. Επιζητούσαν να κοιμηθούν εκεί για να λάβουν ίαση. Το ίδιο κάνουν και πολλοί προσκυνητές της Παναγίας, τη νύχτα της παραμονής του Δεκαπενταύγουστου προσδοκώντας να τους εμφανιστεί η Παναγία για να τους γιατρέψει. Ακόμη και στο ύψωμα που στέκεται σήμερα ο ναός της Μεγαλόχαρης υποστηρίζεται πως υπήρχε στην αρχαιότητα ναός του Διονύσου.
– Αρα, οι τόποι που διάλεγαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι για να θεμελιώσουν τους ναούς τους ήταν ιεροί;
– Ενας τόπος μπορεί να ενέχει ιερότητα χωρίς απαραίτητα να υπάρχει κάποιο κτίσμα πάνω του, όπως π.χ. οι κορυφές των βουνών, που εξασφαλίζουν πλησιέστερη επικοινωνία με το θείο. Πολύ περισσότερο που οι υψηλοί τόποι συνδέονται με μετεωρολογικά φαινόμενα. Ο Δίας, που έριχνε από τον Ολυμπο τους κεραυνούς του και τη βροχή, υποκαταστάθηκε από τον προφήτη Ηλία, με τα τόσα εκκλησάκια του στις βουνοκορφές, προς τον οποίο τελούνται οι λιτανείες σε εποχές ανομβρίας.
– Ανάμεσα στους τόσους αγίους μας, τι θέση έχει η Παναγία;
– Πρόκειται για κεντρικό, κορυφαίο πρόσωπο. Είναι μια αιώνια, διαχρονική μητέρα που σχεδόν εξισώνεται στα μάτια των πιστών με τον Θεό. Αν και αυτό δεν είναι θεολογικά σωστό, συχνά ο κόσμος έτσι το αισθάνεται.
Η ποίηση είναι ανάταση ψυχής, ένα πέταγμα
– Χάρτες αποκρυπτογράφησης των παραδόσεών μας αποτελούν και τα πολλά βιβλία που έχετε εκδώσει για τη λαογραφία της Τήνου, ανάμεσά τους και το πρώτο σας πόνημα, η έκδοση «Τήνος και Λαϊκός Πολιτισμός» του 1971. Τι μπορείτε να μας πείτε γι’ αυτήν;
– Στα μαθητικά μου ακόμη χρόνια, γράφοντας πρωτόλεια ποιήματα, σκέφθηκα να γράψω και μερικά ηθογραφικά διηγήματα, αντλώντας υλικό από τα χωριά της Τήνου που επισκεπτόμουν τα καλοκαίρια, όταν παραθερίζαμε στο νησί. Αν και τα διηγήματα δεν τα έγραψα, αυτό το υλικό υπήρξε η μαγιά. Αργότερα, το 1968, 20 χρόνων φοιτητής, έχοντας γνωρίσει και θεωρητικά τη λαογραφία, ξεκίνησα συστηματική, επιτόπια έρευνα που κατέληξε σε αυτό το βιβλίο. Εζησα από κοντά τις ασχολίες και τα έθιμα των ανθρώπων του νησιού, παρατηρώντας, συζητώντας και καταγράφοντας, κάτι που έμοιαζε για μένα σαν παιχνίδι, σαν περιπέτεια, ένα κυνήγι θησαυρού. Για τρία χρόνια γύριζα τα χωριά, με το λεωφορείο, με τα πόδια, ακόμη και με γαϊδουράκι ‒αργότερα πήρα και ένα μηχανάκι‒ έχοντας και μια φθηνή φωτογραφική μηχανή. Πήγαινα στα εργαστήρια, στους μύλους και στα ξωκλήσια, στα περιβόλια και στα χωράφια για το όργωμα, έμενα βράδυ στο αλώνι για το λίχνισμα, κατέγραφα τα τραγούδια στα πανηγύρια, τις παραδόσεις και τις παροιμίες, έπαιζα με τα παιδιά τα παραδοσιακά παιχνίδια τους, συζητούσα με τους άνδρες πίνοντας ρακί στα καφενεία και με τις γυναίκες στις σάλες και στα κατώφλια των σπιτιών, άκουγα παραμύθια, αινίγματα…: «Παρατήρηση και συνέντευξη», όπως έμαθα αργότερα στις μεταπτυχιακές σπουδές μου Εθνολογίας στο Παρίσι. Το αποτέλεσμα ήταν εκείνο το βιβλίο των 750 σελίδων, μια αυτοέκδοση που πήρε βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών το 1972 και περιέχει πρωτογενές λαογραφικό υλικό, μη καταγεγραμμένο έως τότε και που σήμερα κατά μεγάλο μέρος έχει ξεχαστεί.
– Υπήρξατε εκ των βασικών συντελεστών της ποιητικής «γενιάς του ’70» και έκτοτε έχετε εκδώσει 10 ποιητικές συλλογές. Πώς συνδυάζεται η ανθρωπολογία με την ποίηση;
– Η λαογραφία είναι επιστήμη και προϋποθέτει συγκροτημένη σκέψη και μέθοδο. Η ποίηση είναι ανάταση ψυχής, ένα πέταγμα. Το συνδετικό νήμα ανάμεσα σε αυτές τις δύο αγάπες μου είναι η αναζήτηση της ομορφιάς, της ορατής και της αόρατης.
– Η λαογραφία έχει διασωστικό χαρακτήρα;
– Η λαογραφία δεν είναι αρχαιολογία. Δεν μελετάει κάτι που έχει σβήσει και το ανασύρουμε, αλλά κάτι ζωντανό που μέσα στα χρόνια έχει μεταλλαχθεί και αποκτήσει άλλες μορφές. Δεν παύει όμως παράλληλα να έχει και διασωστικό χαρακτήρα. Μετασχηματίζονται μεν οι κοινωνικές δομές και οι αντιλήψεις που τις συμπαρακολουθούν (και μελετώνται λαογραφικά και αυτές), αλλά με τον μετασχηματισμό τους χάνονται οι προηγούμενες μορφές. Η λαογραφία διασώζει και εκείνες, καταγράφοντας και ερμηνεύοντάς τες.
– Τι μπορείτε να μας πείτε σχετικά με την πρόσφατη συζήτηση για το χάσιμο του αυθεντικού χαρακτήρα των νησιών;
– Αναπόφευκτα στην Τήνο, όπως και σε άλλα Κυκλαδονήσια, ο παραδοσιακός χαρακτήρας χάνεται. Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για τα αίτια και τις συνέπειες. Επιγραμματικά όμως θα πω μόνο το εξής: αν ένας λαός αγνοεί το παρελθόν του, ή πολύ περισσότερο το υποτιμά, το παραθεωρεί, δεν έχει μέλλον. Λαός χωρίς μνήμη πορεύεται προς τον θάνατο. Γι’ αυτό και η λαογραφία μπορεί, πέρα από τον επιστημονικό χαρακτήρα της, να συμβάλει και παιδευτικά: να κάνει τον λαό μας να συνειδητοποιήσει ποιος είναι, τι έχει και πόσο πολύτιμο είναι αυτό που έχει.