Επικοινωνούμε με ιστορίες. Κι αυτό, κατά μία άποψη, δεν βοήθησε τα προηγούμενα χρόνια στην κοινή αντίληψη της κλιματικής αλλαγής ως μιας απτής απειλής για την ανθρωπότητα. Σε αντίθεση με άλλες κρίσεις –συγκρούσεις, πολέμους, μετανάστευση– βιωμένες από τους ανθρώπους ανά τους αιώνες, οι ιστορίες της κλιματικής κρίσης έμοιαζαν ως κάτι υποθετικό και αφηρημένο – κάτι που θα απασχολoύσε ενδεχομένως τα εγγόνια μας.
Η Λίλι Μεντόνσα, δημοσιογράφος για το περιβάλλον στο Bureau of Investigative Journalism (TBIJ) και συνεργάτιδα του Δικτύου Ερευνών για τα Τροπικά Δάση του Pulitzer Center, θυμάται το 2010 ότι έγραφε για μια αναφορά του Διακυβερνητικού Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή και ο αρχισυντάκτης της της ζήτησε να συμπεριλάβει και την «άλλη πλευρά». «Εννοούσε να μιλήσω και με επιστήμονες που δεν πίστευαν ότι η κλιματική αλλαγή είναι κάτι υπαρκτό. Εύχομαι σήμερα, κάθε σοβαρό δημοσιογραφικό μέσο να αναγνωρίζει πως πρόκειται για ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός», λέει στην «Κ».
Η ίδια επισκέφθηκε τη χώρα μας στο πλαίσιο του Διεθνούς Forum Δημοσιογραφίας 2023, την ετήσια δημοσιογραφική συνάντηση που διοργανώνεται από το iMEdD με σκοπό δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί, φοιτητές, μέσα και οργανισμοί ενημέρωσης από κάθε γωνιά του πλανήτη να συμμετάσχουν σε συζητήσεις σχετικά με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η δημοσιογραφία παγκοσμίως. Το περιβάλλον, η κλιματική αλλαγή, οι ιστορίες που παράγει και ο τρόπος που τις καλύπτουμε και τις αφηγούμαστε βρέθηκαν στο επίκεντρο αρκετών πάνελ, σε δύο από τα οποία συμμετείχε η Μεντόνσα.
Με καταγωγή από τη Βραζιλία και έδρα το Λονδίνο, η βραβευμένη δημοσιογράφος και συνεργάτιδα του Δικτύου Ερευνών για τα Τροπικά Δάση του Pulitzer Center, έχει καλύψει εκτενώς την αποψίλωση των δασών του Αμαζονίου και το πώς αυτή συνδέεται με την προσοδοφόρα αγορά κρέατος και γαλακτοκομικών, ενώ πρόσφατα αποκάλυψε τις συνδέσεις μεταξύ της «χρυσής» βιομηχανίας κολλαγόνου βοοειδών, της απώλειας τροπικών δασών και της βίας κατά των αυτόχθονων πληθυσμών. Για την ίδια, η κλιματική κρίση είναι «η μεγαλύτερη ιστορία της εποχής μας» και παρόλο που αποτελεί μια «εντελώς νέα πρόκληση για την ανθρωπότητα», οι τρόποι για να την αφηγηθούμε, κάνοντας τους αναγνώστες μας να ενδιαφερθούν, παραμένουν ίδιοι: να «εξανθρωπίζουμε» την αφήγηση, να «μεταφράζουμε» τους περίπλοκους επιστημονικούς όρους σε εύπεπτη πληροφορία αλλά και να έχουμε μια περισσότερο αναλυτική και λιγότερο αντιδραστική ανταπόκριση στις καταστροφές που ολοένα και συχνότερα απασχολούν τα newsrooms ανά τον κόσμο.
Ανθρώπινες ιστορίες στο επίκεντρο
Το να καλύπτεις φυσικές καταστροφές είναι σίγουρα μία πρόκληση, ακόμα μία ωστόσο, σύμφωνα με την Μεντόνσα, είναι το να καταγράφεις την αγωνία των ανθρώπων που επηρεάζονται από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, χάνουν τη γη τους και βιώνουν καθημερινά την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους. Οπως σημειώνει, αυτή είναι η πιο δύσκολη κατάσταση στην οποία έχει βρεθεί ως δημοσιογράφος. «Η προστασία των απέραντων δασών σε όλο τον κόσμο είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και την κατακόρυφη μείωση των πληθυσμών της άγριας ζωής» λέει εξηγώντας πως σε χώρες όπως η πατρίδα της, η Βραζιλία, οι παραδοσιακές κοινότητες, ειδικά οι αυτόχθονες πληθυσμοί, είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο εξακολουθούν να υπάρχουν δάση. «Οι ιθαγενείς είναι οι καλύτεροι φύλακες των δασών στον κόσμο, είναι μια έτοιμη λύση για την κλιματική κρίση που παραβλέπεται. Η ζήτηση για βόειο κρέας, σόγια, ξυλεία, λάδι και ορυκτά σημαίνει ότι οι απειλές για τους αυτόχθονες πληθυσμούς και τα δάση που είναι τα σπίτια τους αυξάνονται. Εκατοντάδες ηγέτες αυτόχθονων κοινοτήτων έχουν σκοτωθεί εξαιτίας διαφωνιών για τη γη τα τελευταία χρόνια».
Οι ιθαγενείς είναι οι καλύτεροι φύλακες των δασών στον κόσμο, είναι μια έτοιμη λύση για την κλιματική κρίση που παραβλέπεται.
Οι τροπικές περιοχές του πλανήτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τις πιο προσοδοφόρες –νόμιμες ή παράνομες– αλυσίδες εφοδιασμού στον κόσμο. Η πρώτη σχετική έρευνα στην οποία συμμετείχε η Μεντόνσα είχε τίτλο «Ο Δρόμος» (The Road) και όπως λέει, αυτό είναι μέχρι σήμερα για εκείνη το πιο σημαντικό της δημοσιογραφικό κομμάτι. «Προσφέρει στους αναγνώστες κάτι που δεν τους δίνει ποτέ η δημοσιογραφία για την αποψίλωση των δασών στον Αμαζόνιο: τις ιστορίες των ανθρακωρύχων, των υλοτόμων και των κτηνοτρόφων που “καταναλώνουν” το δάσος και των πολιτικών που τους βοηθούν – με τα δικά τους λόγια και με το πλαίσιο για την κατανόηση των κινήτρων τους» εξηγεί. «Πραγματοποιήσαμε ένα εξαντλητικό ταξίδι δύο εβδομάδων από τη γεωργοβιομηχανική καρδιά της Βραζιλίας σε μια πόλη-λιμάνι 2.000 χλμ βόρεια στον ποταμό Αμαζόνιο. Το ταξίδι μας, μέσα από καταιγίδες σκόνης και δασικές πυρκαγιές, τους έφερε σε αντιπαράθεση με παράνομους ανθρακωρύχους και υλοτόμους».
Μια κρίση που θα επηρεάσει κάθε πτυχή της ζωής μας
Στο πλαίσιο του συνεδρίου η Μεντόνσα παρουσίασε τη δουλειά της, ενώ ανέπτυξε και το τι απαιτεί το να γίνει κανείς δημοσιογράφος για το κλίμα. «Αν είστε δημοσιογράφος σήμερα, είστε ήδη και δημοσιογράφος για το κλίμα, καθώς οι περισσότερες ιστορίες πλέον είναι ιστορίες για το κλίμα» εξηγεί. «Αυτό σημαίνει ότι η κάλυψη της κλιματικής κρίσης μπορεί να ενσωματώσει ποικίλα θέματα, από τα οικονομικά μέχρι τον αθλητισμό και την τρέχουσα επικαιρότητα. Για παράδειγμα, καθώς οι θερμοκρασίες αυξάνονται, η κατάλληλη στέγαση γίνεται πρόκληση. Αυτή είναι μια ιστορία για τις υποδομές, την πολιτική, την αρχιτεκτονική και την υγεία μεταξύ άλλων» επισημαίνει τονίζοντας πως η οπτική γωνία της κλιματικής αλλαγής πρέπει να βρίσκεται «στο ραντάρ κάθε δημοσιογράφου» και αυτό απαιτεί αύξηση της σχετικής επιστημονικής γνώσης και εντοπισμό αξιόπιστων πηγών δεδομένων.
Οι περισσότερες ιστορίες πλέον, είναι ιστορίες για το κλίμα.
Συγκρίνοντας το newsroom του 2010 με αυτό του σήμερα η Μεντόνσα παρατηρεί πως για τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης το ρεπορτάζ για το κλίμα παραμένει κάτι εξειδικευμένο. «Συχνά το βλέπουμε ως υποθέμα στην ενότητα Περιβάλλον ή Επιστήμη. Κατά την άποψή μου αφορά πλέον το καθημερινό ρεπορτάζ, καθώς πρόκειται για μια κρίση που θα επηρεάσει κάθε πτυχή της ζωής μας».
Σαν τους βιολιστές του Τιτανικού
Αντ′ αυτού, η ίδια θεωρεί ότι δεν καταβάλλουμε την απαραίτητη προσπάθεια για να κατανοήσουμε πλήρως τη σημασία και τον επείγοντα χαρακτήρα αυτής της κρίσης. «Συμπεριφερόμαστε ακριβώς όπως οι βιολιστές του Τιτανικού», λέει. «Είναι καθήκον μας ως δημοσιογράφοι να κρούουμε τον κώδωνα του κινδύνου, να επισημαίνουμε τις ευθύνες εταιρειών και κυβερνήσεων και να ενημερώνουμε τους ανθρώπους ώστε να μπορούν να λαμβάνουν καλύτερες αποφάσεις. Αν και πρόκειται για μια πρόκληση-μαμούθ και μια άνευ προηγουμένου κρίση, οι θεμελιώδεις αρχές της δημοσιογραφίας παραμένουν ίδιες».