«Εκτός από το ότι έπαιζαν σκάκι και εξασκούσαν το πάθος μου, οι περισσότεροι ήταν και ελαττωματικοί άνθρωποι σαν κι εμένα», λέει ο Γιώργος Χάλαρης έξω από το καφενείο «Πανελλήνιον» στη Μαυρομιχάλη. Μπήκε σε αυτό πρώτη φορά το 2000 «και δεν βγήκε ποτέ», όπως λέει. Είναι ένας από τους σταθερούς θαμώνες του καφενείου, που σε κάθε τραπέζι του έχει παραταγμένη μια σκακιέρα έτοιμη για νέες περιπέτειες.
Αν μπορεί κανείς να αποκαλέσει απλά θαμώνες όσους περνούν την πόρτα του Πανελλήνιου. Είναι άνθρωποι που έχουν δοθεί στο σκάκι σε τέτοιο βαθμό που είναι θολό αν το εξουσιάζουν ή τους εξουσιάζει. Ανθρωποι που σε πολλές περιπτώσεις, τα έχουν χάσει όλα και έχουν βρει εδώ μια οικογένεια με την οποία μιλάνε την ίδια γλώσσα –και όχι μόνο τη σκακιστική. Επιδίδονται σε λούμπεν καφενειακούς διαλόγους πριν ή μετά την κίνηση ματ, βλέπουν το σκάκι σαν την ίδια τη ζωή. Είναι φιγούρες που μοιάζουν με αγίους και παρίες την ίδια στιγμή.
Σε όλα αυτά το σκάκι είναι μόνο η αφορμή. Αυτό «κυνήγησαν» και με την κάμερά τους ο Σπύρος Μαντζαβίνος και ο Κώστας Αντάραχας στο ντοκιμαντέρ τους «Πανελλήνιον». Οπως επαυξάνει και ο Σπύρος Μαντζαβίνος: «Το σκάκι είναι το αφηγηματικό όχημα. Μετά από λίγο το ξεχνάς, σε ενδιαφέρουν οι ήρωες. Πας όλο και πιο βαθιά και αυτό πια δεν είναι καφενείο, αλλά καταφύγιο. Εχουν βρει μια αγάπη μεταξύ τους αυτοί οι άνθρωποι. Δυσφορούν στην καθημερινότητά τους και βρίσκουν ένα μέρος όπου μπορούν να ζουν το όνειρο».
Το σκάκι μεταξύ ούζου και μεζέ
Το καφενείο οι δύο σκηνοθέτες και φίλοι το επισκέφθηκαν πρώτη φορά από κοινού πριν κιόλας από την πανδημία, όταν τα πράγματα έμοιαζαν πιο φωτεινά εντός και εκτός της τζαμαρίας του. Αρχισαν να πηγαίνουν σε αυτό σταθερά, έως ότου έγιναν και οι ίδιοι θαμώνες του. Γνώριζαν με τον καιρό όλο και καλύτερα τους «αιώνιους» σκακιστές, ανοίγονταν οι ίδιοι και εκείνοι με τη σειρά τους τούς ανοίγονταν. Αλλωστε, «ο άλλος ανοίγεται όταν του κάνεις τις πιο χαζές ερωτήσεις που μπορείς», λέει ο Σ. Μαντζαβίνος.
Το «Πανελλήνιον» δεν είναι ένα «sports film», όπως εξηγεί και ο Κώστας Αντάραχας. Οι δυο τους «τρώγονταν» καιρό με ένα πρώτο υλικό που είχαν φτιάξει σαν «πιλότο» και όσο το «κυνήγι» της χρηματοδότησης για ένα ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους συνεχιζόταν, τόσο η μελλοντική ακόμα τότε ταινία συνέχιζε να ωριμάζει: «Αυτό ήταν τρομερά ευεργετικό τελικά για το αποτέλεσμα. Γιατί όσο περισσότερο αργούσαμε να φτάσουμε στα γυρίσματα, τόσο αποκτούσαμε μια πιο προσωπική σχέση με τους θαμώνες και απομακρυνόμασταν από την “εξωτική” απεικόνισή τους», λέει ο σκηνοθέτης. Ηταν μια διαδικασία απαραίτητη, όπως θα συμφωνήσει και ο Σπύρος Μαντζαβίνος: «Αν πας να κάνεις με τη μία σε έναν χώρο ένα ντοκιμαντέρ αυτό που βλέπεις είναι η κουρτίνα. Και αν το κάνεις αυτό, μετά το βλέμμα θα είναι πορνογραφικό, θα βλέπεις καρικατούρες».
Το «Πανελλήνιον» αποτυπώνει το σκάκι μεταξύ ούζου και μεζέ, ένα σκάκι που παίζεται γρήγορα –το blitz– με ένα χρονόμετρο δίπλα στη σκακιέρα ή και με την απουσία αυτής. Βλέπουμε άλλωστε σε αυτό, μεταξύ άλλων, δύο παίκτες να προχωρούν την παρτίδα τους απλά λέγοντας πιόνια και θέσεις. Αλλά και άλλους να μελετούν παλιές παρτίδες γραμμένες στο χαρτί, σαν να τους ανοίγεται μπροστά τους ο κόσμος όλος.
Ο τρόπος που το ντοκιμαντέρ μεταμορφώνει τον χώρο από έναν σκακιστικό παράδεισο σε δοχείο ψυχών, θυμίζει πολύ τον τρόπο που το 2020 το ντοκιμαντέρ «Bloody Nose, Empty Pockets» βάζει στο επίκεντρο ένα dive bar του Λας Βέγκας για να δείξει τον πόνο των θαμώνων/ηρώων. Το ενδιαφέρον στο ντοκιμαντέρ των Μπιλ και Τέρνερ Ρος είναι πως εν μέρει είναι μυθοπλαστικό, ακόμα και αν μοιάζει τόσο αληθινό.
Στο «Πανελλήνιον» μπορεί αυτό να μη συμβαίνει, πάντως, είναι σαφές το στιλιζάρισμα σε πολλά πλάνα. Η αισθητική δεν είναι ρεπορταζιακή, οι σκηνοθέτες επιλέγουν το ασπρόμαυρο και «βρόμικο» φιλμ Super 8. Είναι το περιεχόμενο που τους οδήγησε στην αισθητική όπως εξηγούν, η οποία κάνει εντέλει έναν κύκλο που οδηγεί στην ειλικρίνεια: «Κάποιες φορές το στημένο είναι και το πιο αυθεντικό», λέει ο Σπύρος Μαντζαβίνος. Και εξηγεί: «Οταν κάποιος θέλει να δηλώσει κάτι στην κάμερα, θα βγάλει τον αληθινό του εαυτό. Αντίθετα, όταν τον κινηματογραφήσεις προσπαθώντας να τον κάνεις και καλά να ξεχαστεί, θα βγάλει το επιφανειακό και γκροτέσκο που χαρακτηρίζει μια πρώτη συνάντηση. Αν του πεις όμως: “Εδώ είναι μια κάμερα, μη γελιόμαστε” και τον ρωτήσεις πράγματα για το σκάκι, τους ανθρώπους, τη ζωή, θα στα πει με ειλικρίνεια».
Το πατ στο σκάκι και στη ζωή
Στο σκάκι το πατ είναι μια κομβική έννοια: αφορά την ισοπαλία που προκύπτει όταν ένας παίκτης έχει φτάσει στο σημείο να μην έχει καμία νόμιμη κίνηση. Αυτή η ακινησία που προκύπτει πάει πολύ πέρα από το ταμπλό με τα άσπρα και τα μαύρα τετράγωνα. Είναι και ένας από τους πολλούς μίτους του ντοκιμαντέρ αλλά και με έναν τρόπο, η στάση ζωής των ίδιων των ηρώων του: «Αυτοί οι άνθρωποι βρίσκουν μια ακινησία, στην οποία ούτε κερδίζουν ούτε χάνουν. Αυτή η ακινησία είναι ένα πράγμα αιώνιο, η ταινία δεν έχει χρόνο γιατί εκεί μέσα δεν υπάρχει χρόνος», λέει ο Σπύρος Μαντζαβίνος.
Αλλά με έναν τρόπο, το πατ συνέβη και στους ίδιους τους δημιουργούς του «Πανελλήνιου». Τον Κώστα Αντάραχα όλη αυτή η διαδικασία τον έκανε να σκεφτεί πώς επικοινωνεί γενικά με τους άλλους. Ο Σπύρος Μαντζαβίνος έμαθε να ακούει και έκανε πολλούς φίλους οι οποίοι, ως γνωστόν, όταν είναι αληθινοί, είναι για πάντα.
Το ντοκιμαντέρ «Πανελλήνιον», σε σενάριο και σκηνοθεσία του Σπύρου Μαντζαβίνου και του Κώστα Αντάραχα θα προβληθεί στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης την Παρασκεύη στις 15/3 (21:00 Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, Αποθήκη 1)και το Σάββατο 16/3/2024 (13:00, Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, Αποθήκη 1, Λιμάνι).