H Φλαμανδή ζωγράφος Κλάρα Πέτερς (1594-1657) χρειάστηκε να «περιμένει» τέσσερις αιώνες μέχρι το έργο της να παρουσιαστεί σε μια αναδρομική έκθεση προς τιμήν της στο μουσείο του Πράδο, το 2016. Αγνωστη στο ευρύ κοινό, όπως ήταν άλλωστε και η Πλοτίλα Νέλι, η ζωγράφος της ιταλικής Αναγέννησης και μία από τις τέσσερις, μόλις, γυναίκες που μνημονεύει ο ιστορικός τέχνης Τζόρτζιο Βασάρι στο βιβλίο του, το 1550, «The Lives of the Artists». Την ίδια τύχη είχαν και η Σοφονίσμπα Ανγκουισόλα, η Αρτεμίσια Τζεντιλέσκι όπως και τόσες άλλες που η ιστορία της τέχνης προσπέρασε και που σιγά σιγά ανακαλύπτουμε.
Και αν θεωρούμε πως αυτές οι παραλείψεις και οι παραγκωνισμοί αφορούν το μακρινό παρελθόν, η Βρετανίδα ιστορικός τέχνης, συγγραφέας και αρθρογράφος της εφημερίδας Guardian Kέιτι Χέσελ πασχίζει καθημερινά να αποδείξει το αντίθετο. Και αυτό δεν είναι σχήμα λόγου, είναι πραγματικότητα, αφού σχεδόν σε καθημερινή βάση μάς τροφοδοτεί, μέσα από τον λογαριασμό της στο Instagram @thegreatwomenartists, με πληροφορίες και εικόνες για γυναίκες εικαστικούς που έδρασαν σε περασμένες δεκαετίες ή αιώνες, ή φρέσκες αποφοίτους από τις σχολές καλών τεχνών που αξίζει να δούμε τη δουλειά τους.
«Θυμώνω κάθε φορά που ανακαλύπτω μια νέα ιστορία για μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που δεν γνώριζα και που θα έπρεπε να γνωρίζω», μου λέει στο τηλέφωνο, υπενθυμίζοντάς μου πως η Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου παραχώρησε μόλις πριν από λίγους μήνες, για πρώτη φορά από την ίδρυσή της, το 1768, ατομική έκθεση σε γυναίκα εικαστικό (Μαρίνα Αμπράμοβιτς), ενώ μόλις το 1% των έργων που απαρτίζουν τη μόνιμη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης της βρετανικής πρωτεύουσας φέρει γυναικεία υπογραφή. Τον Οκτώβριο του 2015, έχοντας μόλις πάρει πτυχίο στην ιστορία της τέχνης, περιηγείται σε μια φουάρ. Δεν βλέπει πουθενά έργα γυναικών και καθώς περπατάει βάζει κουίζ στον εαυτό της. «Μπορώ να ονοματίσω είκοσι σημαντικές γυναίκες στην ιστορία της τέχνης; Δέκα πριν από το β΄ μισό του 20ού αιώνα; Μία έστω πριν από το 1850;». Η απάντηση ήταν σε όλα αρνητική. Το ίδιο βράδυ πληκτρολογεί στο Instagram τις λέξεις women artists, δεν βρίσκει καμία παραπομπή και έτσι γεννιέται ο δικός της λογαριασμός, που σήμερα αριθμεί 391.000 ακολούθους.
Ακολούθησαν τα podcasts με γυναίκες δημιουργούς και τα audio guides που έχει κάνει σε συνεργασία με μεγάλα μουσεία, όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το Μουσείο Καλών Τεχνών του Σαν Φρανσίσκο, η Tate Britain. «Πήγαινα στα μουσεία κι έσκυβα να δω τις λεζάντες, προσπαθώντας να εντοπίσω γυναίκες καλλιτέχνιδες».
Της αναφέρω ότι διάβασα το τελευταίο άρθρο της για τη Φρανσουάζ Ζιλό, την καλλιτέχνιδα που οι New York Times αποχαιρέτισαν γράφοντας πως έζησε μια ζωή στη σκιά του Πικάσο. «Είναι τρελό, είναι ωμός σεξισμός. Εχεις, για παράδειγμα, 50 λέξεις σε ένα επίτοιχο κείμενο σε ένα μουσείο για να συστήσεις μια δημιουργό και το πρώτο πράγμα που σου έρχεται στον νου είναι να γράψεις ποιου σύζυγος, μούσα, ερωμένη, μαθήτρια ή κόρη ήταν. Η Ζιλό είχε μια αξιομνημόνευτη πορεία πολλών δεκαετιών, ωστόσο, ο κόσμος ασχολείται με τα λίγα χρόνια που πέρασε δίπλα στον Πικάσο». Επισημαίνω, βέβαια, πως επιβάρυνε και η ίδια τη θέση της μέσα από την αυτοβιογραφία της, «Life with Picasso», όμως δεν συνέβη με όλες το ίδιο.
«Θυμώνω κάθε φορά που ανακαλύπτω μια νέα ιστορία για μια γυναίκα καλλιτέχνιδα που δεν γνώριζα και που θα έπρεπε να γνωρίζω».
«Γιατί έγραψα το βιβλίο»
«Ενας λόγος που θέλησα να γράψω το βιβλίο, “Τhe Story of Art Without Men” (2022), από το 16ο έως τον 20ό αιώνα, ήταν για να συμπεριλάβω τις γυναίκες στο αφήγημα της τέχνης, να μιλήσω για τη δική τους συμβολή, άσχετα με τον ποιον γνώριζαν. Να αποτιμηθεί το έργο τους γι’ αυτό που είναι. Η βίβλος της τέχνης, “Τhe Story of Art” του Ερνστ Γκόμπριχ, που κυκλοφόρησε το 1950, ήταν ένα πολύτιμο εγχειρίδιο για κάθε φοιτητή, είχε όμως ένα βασικό πρόβλημα. Στην πρώτη του έκδοση δεν έκανε αναφορά σε καμία γυναίκα και στη δέκατη έκτη μόλις σε μία. Είναι προβληματική αυτή η αφήγηση αν το ζητούμενο είναι να συνδεθούμε με την τέχνη. Πώς θα συνδεθεί μια μεγάλη μερίδα κοινού αν δεν υπάρχουν παραδείγματα για τη δική του εμπειρία;».
Ακόμη και σήμερα που οι γυναίκες έχουν ανέλθει σε διοικητικές θέσεις μουσείων και οι γυναίκες καλλιτέχνιδες είναι πιο «ορατές», υποστηρίζει πως τα πράγματα είναι απογοητευτικά, γιατί ο κόσμος της τέχνης είναι μια μικρογραφία της κοινωνίας. «Πάρε, για παράδειγμα, τις δημοπρασίες, τα νούμερα είναι απολύτως αντιπροσωπευτικά αυτού που συμβαίνει γενικότερα, με τις ανισότητες στις αμοιβές μεταξύ γυναικών και αντρών. Οι άνδρες αποφασίζουν αν μιλάμε σοβαρά, οι άνδρες αποφασίζουν πώς θα διαθέσουμε τα σώματα και τις ζωές μας, η τέχνη απλά ακολουθεί αυτό το μοτίβο».
Εξηγεί πως το ζήτημα δεν πρέπει να περιορίζεται στην τέχνη, έχει να κάνει με την ενσυναίσθηση και τον σεβασμό στις ανάγκες του άλλου και επίσης με την αντίληψη ότι η ισότητα θα δημιουργήσει περισσότερες ευκαιρίες για όλους. «Η τέχνη δεν θα σώσει τον κόσμο. Εχει όμως τη δυνατότητα να σου διδάξει πώς να αξιοποιήσεις και να μεγιστοποιήσεις τη φαντασία σου. Και αν έχεις αυτό το εργαλείο, μπορείς να φανταστείς έναν κόσμο καλύτερο».
Της ζητώ να μου υποδείξει ένα έργο γυναίκας που σκέφτεται συχνά. Επιλέγει το χαρακτικό της Kέτε Κόλβιτς «Woman with dead child». «Εχει τρομερό ενδιαφέρον να δούμε πώς αποτυπώθηκε ο πόλεμος διαχρονικά από τους άνδρες. Συνήθως βλέπουμε επικές μάχες, βομβαρδισμούς, όπλα, σπαθιά, ξεβρασμένα πτώματα στη θάλασσα, ενώ εδώ βλέπουμε απλά τι επιφέρει ο πόλεμος· είναι η ανθρώπινη τραγωδία που αποδίδεται ωμά και δυνατά». Επιμένει πως η ιστορία της τέχνης είναι η ιστορία της ανθρωπότητας οπτικοποιημένη. «Αν διαγράφουμε τις γυναίκες, ακούμε την ιστορία μισή και έτσι χάνουμε την ευκαιρία να κατανοήσουμε πώς έζησαν οι προγονοί μας, με τι πάλεψαν και πώς είδαν τον κόσμο. Θα καταλάβουμε περισσότερα για εμάς, έτσι», συμπεραίνει. Κλείνοντας τη ρωτώ σε ποιον απευθύνεται το βιβλίο της. «Σε όλους. Θα ήθελα να είχα διαβάσει και εγώ κάτι ανάλογο όσο σπούδαζα. Δεν λέω ότι πρέπει να “συνταγογραφείται” στους νέους, απλώς θα ήθελα όσοι το διαβάζουν να μοιράζονται μαζί μου τον ίδιο θαυμασμό και περιέργεια για τον κόσμο».
H Κέιτι Χέσελ έρχεται στην Αθήνα στο πλαίσιο του φεστιβάλ WOW-Women of the World Αθήνα 2024, που θα πραγματοποιηθεί στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) στις 6-8 Απριλίου. Η ομιλία της θα λάβει χώρα στον Φάρο του ΚΠΙΣΝ το Σάββατο 6 Απριλίου στις 14.30.