Υπάρχει ακόμη μέλλον για τη σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη ή η σοσιαλδημοκρατία είναι το μόνο επιθυμητό μέλλον για την Ευρώπη; Η Σέρι Μπέρμαν, καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο κολέγιο Μπάρναρντ του Πανεπιστημίου Κολούμπια, απαντά σε ερωτήσεις της «Κ» με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του σημαντικού βιβλίου της «Το πρωτείο της πολιτικής» (το βιβλίο παρουσιάστηκε στην «Καθημερινή της Κυριακής» από τον Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλο στο φύλλο της 24.5.2014).
– Κανείς δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει την αποφασιστική συμβολή των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στην ευημερία και την ειρήνη των δυτικοευρωπαϊκών χωρών μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα ωστόσο η σοσιαλδημοκρατία δεν καταφέρνει να ανταποκριθεί στα επιδεινούμενα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Μήπως απλώς η Ιστορία τρέχει πολύ γρήγορα για τέτοιου είδους σοσιαλδημοκρατικά κόμματα; Ή μήπως οι πρόσφατες προσπάθειες της σοσιαλδημοκρατίας να εκσυγχρονίσει τον εαυτό της απέβησαν μοιραία λάθη;
– Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα σταμάτησαν απρόσμενα να σκέφτονται σχετικά με την πολιτική οικονομία κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Αυτό εν μέρει οφείλεται στο ότι το όραμά τους νίκησε: μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όλες οι ευρωπαϊκές χώρες αποδέχτηκαν την ανάγκη για κοινωνική σταθερότητα, δικαιότερη κατανομή της οικονομικής πίτας, αυξημένες κρατικές ρυθμίσεις και εποπτεία της οικονομίας κτλ. Τα μαθήματα του Μεσοπολέμου ήταν καθαρά: αρρύθμιστος καπιταλισμός και μια κοινωνία χωρίς κρατικά παρεχόμενη ασφάλεια συνιστούσαν συνταγή οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής αποτυχίας. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο πάρα πολλά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έγιναν περισσότερο διαχειριστές του κράτους και της οικονομίας παρά θεωρητικοί τους.
«Πολιτισμικά» ζητήματα
Επιπροσθέτως, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του ’60, πολλοί από την Αριστερά άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους σε «πολιτισμικά» ζητήματα. Οι διανοούμενοι αυτοί δεν είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτική οικονομία και συχνά περιφρονούσαν τα επιτεύγματα της μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων. Περαιτέρω, δίνοντας υπερβολική έμφαση στα ζητήματα ταυτότητας, ενδέχεται να συνέβαλαν σε ακόμη μεγαλύτερη κοινωνική διαίρεση, καθιστώντας το είδος της κοινωνικής αλληλεγγύης που απαιτεί ο σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός ακόμη δυσκολότερο στην επίτευξή του. Σε τελευταία ανάλυση, όταν αρχίζουν να εμφανίζονται οικονομικά προβλήματα, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, κατόπιν δε πάλι τον 21ο αιώνα, οι σοσιαλδημοκράτες δεν διαθέτουν διακριτά ή πειστικά σχέδια για να μεταρρυθμίσουν ή να ζωντανέψουν και πάλι την οικονομία. Αρκέστηκαν λοιπόν στην υιοθέτηση και ίσως στην απάλυνση των ιδεών κάποιων άλλων ή στην απλή αντίδραση απέναντι σε προβλήματα αντί να επιχειρήσουν να αλλάξουν γενικά τις δυναμικές.
Ποικιλόμορφες κοινωνίες
– Ποιες ιδέες και αξίες θα ήταν σημαντικές αν θέλαμε να σφυρηλατήσουμε έναν νέο –ευρωπαϊκό– κοινοτισμό; Η προστασία του περιβάλλοντος θα αποτελούσε ένα από τα κύρια ζητήματα;
– Μολονότι κρίσιμη, η προστασία του περιβάλλοντος δεν πρόκειται να ξαναζωντανέψει ένα σοσιαλδημοκρατικό εκλογικό σώμα ή να δημιουργήσει μια νέα έννοια κοινωνικής αλληλεγγύης. Ολες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες είναι σήμερα πολύ πιο ποικιλόμορφες από ό,τι μια γενιά πριν. Αυτό γενικά είναι θετικό, αλλά και πάλι οι πολιτικοί στον αριστερό χώρο δεν σκέφθηκαν αρκετά πώς οι κοινωνικές αυτές αλλαγές θα επηρέαζαν τις εκλογικές βάσεις τους ή πώς θα μπορούσαν να αναδημιουργήσουν μιαν αίσθηση κοινωνικής αλληλεγγύης σε έναν κόσμο στον οποίο η εθνική ομοιογένεια δεν θα παρείχε πλέον τη βάση για κάτι τέτοιο. Οι πολιτικοί από τη δημοκρατική ή σοσιαλδημοκρατική αριστερά θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι χωρίς κοινωνική αλληλεγγύη είναι ανέφικτο ένα κράτος γενναιόδωρο, ενεργητικό και φιλελεύθερο. Θα πρέπει να αλλάξουν οι πολιτικές τόσο απέναντι στους μετανάστες όσο και στους παλαιούς πολίτες. Οι μετανάστες θα πρέπει να ενσωματωθούν στην κοινωνία και την απασχόληση. Θα πρέπει να καταστούν ευπρόσδεκτα και ενεργά μέλη των νέων κοινωνιών τους, ενώ ταυτόχρονα θα ενθαρρύνονται να προσαρμοστούν στις υπάρχουσες παραδόσεις και τους κανόνες. Οι παλαιότεροι πολίτες θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν τον δυναμισμό και τα δημογραφικά πλεονεκτήματα που οι νεότεροι πολίτες μπορούν να κομίσουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και να μην τους βλέπουν ως απειλή για τις προσφιλείς τους αξίες και παραδόσεις. Με λίγα λόγια, τόσο οι παλαιότεροι όσο και οι νεότεροι πολίτες θα πρέπει να προσαρμοστούν και οι σοσιαλδημοκράτες χρειάζεται να βοηθήσουν καθοδηγώντας ή κατευθύνοντας αυτήν τη διαδικασία.
– Μπορεί να επιτευχθεί μια ενοποιητική ευρωπαϊκή ταυτότητα; Οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως μοντέλο;
– Οι ΗΠΑ δείχνουν τη δύναμη και τις αδυναμίες της ποικιλομορφίας. Η κοινωνική ποικιλομορφία στις ΗΠΑ βοήθησε την οικονομία μας, το δημογραφικό και τον πολιτισμό μας. Παρεμπόδισε ωστόσο τη δημιουργία μιας πραγματικής σοσιαλδημοκρατικής παράδοσης, γιατί εδώ είναι πολύ δυσκολότερη η επίτευξη της απαιτούμενης κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτό που τώρα βιώνει η Ευρώπη είναι από κάποιες πλευρές ανάλογο με αυτό με το οποίο οι ΗΠΑ βρίσκονται εδώ και καιρό αντιμέτωπες: είναι πολύ δυσκολότερο να δημιουργήσεις ένα αίσθημα αλληλεγγύης ή συντροφικότητας ανάμεσα σε ανθρώπους με πολύ διαφορετικές παραδόσεις, αξίες και ιστορία. Οι Βορειοευρωπαίοι είναι πρόθυμοι να χρηματοδοτήσουν ένα ευρύ κοινωνικό κράτος για τους δικούς τους πολίτες, αλλά δεν ενδιαφέρονται να πράξουν το ίδιο για τους Νοτιοευρωπαίους. Πρόκειται για μια πρόκληση με την οποία εμείς στις ΗΠΑ είμαστε αντιμέτωποι εδώ και καιρό. Τώρα την αντιμετωπίζει και η Ευρώπη.
«Η μόνη βιώσιμη λύση στα προβλήματα»
– Υπάρχει η δυνατότητα η σοσιαλδημοκρατία να κερδίσει την ηγεμονία στην Ευρώπη χωρίς να εγκαταλείψει τις πολιτικές σε εθνικό επίπεδο στα χέρια των αριστερών ή δεξιών ριζοσπαστών;
– Η σοσιαλδημοκρατία είναι η μόνη βιώσιμη λύση στα σύγχρονα προβλήματα. Οι ριζοσπάστες ποντάρουν στους φόβους των ανθρώπων και στην πραγματική έλλειψη βιώσιμων ή ελκυστικών λύσεων στα σύγχρονα προβλήματα από την πλευρά των παραδοσιακών κομμάτων. Η παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατική αποδοχή ότι ο καπιταλισμός είναι η καλύτερη μηχανή ανάπτυξης αλλά δημιουργεί εν δυνάμει πολύ αρνητικά κοινωνικά και πολιτικά αποτελέσματα και πρέπει για τον λόγο αυτό να ρυθμιστεί, να καθοδηγηθεί ή ακόμη και να κυριαρχηθεί παραμένει η καλύτερη γενική προσέγγιση στη σύγχρονη πολιτική οικονομία. Αν όμως οι σοσιαλδημοκράτες είναι ανίκανοι να προσφέρουν ελκυστικές λύσεις στα σύγχρονα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, οι εκλογικές βάσεις τους θα εξακολουθήσουν να αποκολλώνται προς την άκρα αριστερά (η οποία προσφέρει μη ρεαλιστικές και μη ελκυστικές οικονομικές πολιτικές) ή προς την άκρα δεξιά (η οποία προσφέρει μη ρεαλιστικές και μη ελκυστικές κοινωνικές/μεταναστευτικές/ευρωπαϊκές πολιτικές), με ιδιαίτερα ατυχείς συνέπειες για την πολιτική σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
– Ποιες θυσίες θα έπρεπε να γίνουν για χάρη ενός νέου ευρωπαϊκού κοινοτισμού;
– Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση απαιτεί ένα γερό αίσθημα ευρωπαϊκής ταυτότητας. Οι ταυτότητες χρειάζονται πολύ καιρό για να αλλάξουν. Πολλά ευρωπαϊκά κράτη είναι προϊόντα του 20ού ή του 19ου αιώνα. Ακόμη και όσα σχηματίστηκαν νωρίτερα έχουν διέλθει από δύσκολες περιόδους εθνικής διαμόρφωσης στη σύγχρονη ιστορία τους. Το ευρωπαϊκό πρότζεκτ έχει ηλικία μόλις 50+. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου έγιναν πολλές αλλαγές στις συνειδήσεις και στις ταυτότητες, πρόκειται όμως για διαδικασία μακράς διαρκείας. Αν η Ευρώπη μπορούσε να βρει τρόπους ώστε να εμπλέξει τους πολίτες της περισσότερο, π.χ. διενεργώντας εκλογές, φτιάχνοντας θεσμούς κ.τ.λ., που να ανταποκρίνονται με τρόπο πιο άμεσο προς αυτούς, ίσως διευρυνόταν ένα αίσθημα δέσμευσης και μαζί του ένα αίσθημα ευρωπαϊκότητας.
– Αν ο Αυστριακός Οτο Μπάουερ ήταν ένας Αμλετ της δεκαετίας του ’30, σε ποιον θα αναθέτατε σήμερα αυτόν τον ρόλο;
– (Θαυμάσια ερώτηση!) Στον Βόλφγκανγκ Στρέεκ; Στον Τομά Πικετί;
– Η πολιτική κρίση που λάνθανε ήδη πριν από την οικονομική κρίση (2008-2010) κι έγινε όλο και πιο φανερή ύστερα από αυτήν θα μπορούσε να ιδωθεί και ως συνέπεια του διαζυγίου της σοσιαλδημοκρατίας από το αίτημα για αλλαγή του κόσμου;
– Ναι, όπως ήδη σημείωσα. Χωρίς τη δημοκρατική αριστερά να προσφέρει ελκυστικό και βιώσιμο όραμα για το μέλλον, οι πολίτες εγκαταλείφθηκαν να αναζητούν αλλού απαντήσεις και έμπνευση. Οι συνέπειες για τη δημοκρατία και το ευρωπαϊκό πρότζεκτ είναι πράγματι ζοφερές.
Η δημοκρατία μπορεί ακόμα
– Πόση αφέλεια είναι ανεκτή στις μέρες όσον αφορά τον ακροδεξιό κίνδυνο;
– Η ακροδεξιά είναι ένας κίνδυνος πολύ υπαρκτός επειδή η άνοδός της αντιπροσωπεύει μιαν αληθινή αίσθηση αποξένωσης από την πλευρά πολλών Ευρωπαίων πολιτών. Η δημοκρατία απαιτεί από τους πολιτικούς να λάβουν υπόψη και να ανταποκριθούν στις ανάγκες των πολιτών. Το γεγονός ότι τόσο πολλοί άνθρωποι είναι πρόθυμοι να ψηφίσουν υπέρ εξτρεμιστικών κομμάτων έστω και ως διαμαρτυρία θα έπρεπε να σημάνει συναγερμό για τους πολιτικούς ώστε να προσφέρουν καλύτερες λύσεις σε σύγχρονα προβλήματα.
– Οπως το θέτετε περίφημα στο «Πρωτείο της πολιτικής» ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι κάποιο «εγγενές» γερμανικό πρόβλημα. Ποια θα ήταν η συνέπεια μιας τέτοιας επίγνωσης για την εκτίμηση της ανόδου, π.χ., των νεοναζί στην Ελλάδα;
– Ο «εθνικός» σοσιαλισμός είναι ένα πολύ σαγηνευτικό δόγμα, η ιδέα δηλαδή μιας ομοιογενούς, αλληλέγγυας κοινωνίας που πρέπει να φροντίζει τα του οίκου της καθαρίζοντας ταυτόχρονα τον εαυτό της από τους ξένους. Μολονότι οι νεοναζί των αρχών του 21ου αιώνα δεν είναι οι ναζί της δεκαετίας του ’30, το ίδιο αυτό όραμα εξακολουθεί να εμψυχώνει τους ίδιους. Οι πολιτικοί πρέπει να δείξουν στους πολίτες ότι μια επιτυχημένη κοινωνία μπορεί να αναπτυχθεί και να επεκταθεί χωρίς να χάσει την ιστορία και τις παραδόσεις της κι ότι η δημοκρατία μπορεί να λύνει προβλήματα. Διαφορετικά, το τραγούδι των σειρήνων του «εθνικού» σοσιαλισμού θα εξακολουθήσει.