Ο νέος ασφαλιστικός νόμος ενταφιάζει τις εξαγγελίες για σύστημα συντάξεων πολλαπλών πυλώνων. Ο επικήδειος αναπαράγει την προεκλογική επιχειρηματολογία του ΣΥΡΙΖΑ: «Το κόστος μετάβασης θα είναι καταστροφικό». Ο αφορισμός αυτός παραπλανά. Αν ίσχυε, τότε θα είχαν καταστραφεί πλήθος χωρών που το υιοθέτησαν από το 1995 – όπως λ.χ. Σουηδία, Πολωνία, Ολλανδία, Γερμανία.
Παρά ταύτα, ο ισχυρισμός για μεταβατικό κόστος έχει βάση. Το παλιό σύστημα είναι διανεμητικό. Συγκεντρώνει, δηλαδή, τις εισφορές των εργαζομένων και τις χρησιμοποιεί για να πληρώσει τις σημερινές συντάξεις: «μεροδούλι-μεροφάι». Το σύστημα αυτό προτιμήθηκε τη δεκαετία του ’50 προκειμένου να στηρίξει τη γενιά του πολέμου.
Σε διανεμητικά συστήματα η τυχερή πρώτη γενιά (που μπορεί να εισπράττει χωρίς να πληρώνει) αντισταθμίζεται από την άτυχη τελευταία – η οποία πληρώνει διπλά: θα χρηματοδοτεί τις συντάξεις των γονιών της (με το παλιό σύστημα) την ίδια στιγμή που θα συσσωρεύει αποθεματικά για τις δικές της. Το μεταβατικό κόστος της αντικατάστασης ενός παλιού διανεμητικού συστήματος από ένα νέο κεφαλαιοποιητικό προκύπτει από αυτήν τη «διπλή επιβάρυνση».
Η απλή διαπίστωση κόστους δεν αρκεί για να ακυρώσει μια μεταρρύθμιση. Ο αντίλογος στον βιαστικό ενταφιασμό των πυλώνων κινείται σε τρεις άξονες: (α) Το κόστος οφείλει να συγκριθεί με τα οφέλη. (β) Το κόστος είναι λογιστικό και όχι πραγματικό. (γ) Υπάρχουν τεχνικές μετριασμού του κόστους. Για τον κάθε άξονα αναφέρονται τρία επιχειρήματα.
1. Μέριμνα για το μέλλον. Κάθε μεταρρύθμιση έχει κόστος· δημιουργεί όμως και οφέλη – που είναι και ο λόγος για τον οποίο προτείνεται. (α) Η μεταρρύθμιση τοποθετεί ένα προνοητικό (κεφαλαιοποιητικό) στη θέση ενός κατ’ εξοχήν μυωπικού συστήματος (διανεμητικό). Η διόγκωση του προβλήματος συντάξεων που οδήγησε στη χρεοκοπία δεν ήταν τυχαία, αλλά προέκυψε από αποφάσεις που ενθαρρύνονταν από τη μυωπία του συστήματος. Η μεταρρύθμιση βάζει φραγμό στην περαιτέρω επιδείνωση και αποτρέπει τη χρεοκοπία. (β) Κεφαλαιοποιητικά στοιχεία ενθαρρύνουν την εργασία και τονώνουν την αποταμίευση. Συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του κύριου μελλοντικού προβλήματος – της μακροβιότητας. (γ) Η κεφαλαιοποίηση δίνει ουσία στο σλόγκαν «οι εισφορές είναι δικά μου λεφτά», βοηθώντας να ανακτηθεί τμήμα της χαμένης αξιοπιστίας – κυρίως μεταξύ των νέων.
2. Φραγμός στο αφανές χρέος. Ενα διανεμητικό σύστημα μοιράζει υποσχέσεις για μελλοντική συνταξιοδότηση, χωρίς όμως να τις καταγράφει πουθενά και χωρίς να προνοεί τρόπο για να τις πληρώσει.
(α) Δημιουργεί χρέος, χωρίς αυτό να φαίνεται, αφού καταγράφεται μόνο καθώς σκάει σταδιακά στο μέλλον. (Το συσσωρευμένο αφανές χρέος το 2018 υπολογίστηκε ίσο με το εθνικό, 198% του ΑΕΠ.) Αρα μια κεφαλαιοποιητική μεταρρύθμιση δεν δημιουργεί νέο χρέος, αλλά φέρνει στην επιφάνεια λησμονημένο χρέος που υπήρχε ήδη.
Το κόστος μετάβασης οφείλεται δηλαδή στη μετατροπή του αφανούς σε φανερό χρέος. Η μεταρρύθμιση είναι εξυγιαντική πράξη λογιστικής διαφάνειας που δεν μεταβάλλει τις πραγματικές υποχρεώσεις. Η ιδιάζουσα φύση του κόστους μετάβασης έχει αναγνωριστεί από την Ε.Ε. η οποία επέτρεψε στην Πολωνία να αντιμετωπίσει το χρέος αυτό ανεξάρτητα από το λοιπό δημόσιο χρέος.
(β) Οι κυνικοί παρατηρούν ότι το αφανές διαφέρει από το εθνικό χρέος, επειδή, ως μη συμβολαιοποιημένο, δεν μπορεί να διεκδικηθεί στα δικαστήρια. Καταλήγουν ότι το αφανές μπορεί να αγνοηθεί ως μη «πραγματικό». Αν και αποφάσεις του ΣτΕ προσφέρουν έμπρακτη διάψευση, ο κάθε πολιτικός αντιλαμβάνεται ότι το να μη πληρώσεις συντάξεις προκαλεί πολιτικό κόστος μεγαλύτερο λ.χ. από την αποπληρωμή δόσεων στο ΔΝΤ.
(γ) Η διατήρηση διανεμητικού συστήματος ισοδυναμεί με προτίμηση να συνεχίσουμε να δημιουργούμε νέο αφανές χρέος, το οποίο θα το χρηματοδοτούμε λίγο λίγο καθώς αυτό προκύπτει από τις δημογραφικές εξελίξεις. Αυτή η επιλογή σημαίνει ότι θα έχουμε έξαρση αναγκών χρηματοδότησης όταν κορυφώνεται το δημογραφικό – μεταξύ 2030 και 2040. Ατυχώς, τότε επιδεινώνεται και η εξυπηρέτηση του δημοσίου χρέους. Μη προχωρώντας στη μεταρρύθμιση, ανταλλάσσουμε δημοσιονομικό πρόβλημα τώρα με δημοσιονομικό εφιάλτη σε 10 χρόνια.
3. Τεχνικές μετριασμού. Η Ελλάδα δεν θα είναι η πρώτη χώρα που ανακαλύπτει τη διπλή επιβάρυνση – το κόστος μετάβασης. Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις μέθοδοι να μετριαστεί.
(α) Τμηματική μετατροπή. Το σύστημα πολλαπλών πυλώνων, αντί να μετατρέψει το σύνολο του παλιού συστήματος σε κεφαλαιοποιητικό, μετατρέπει μόνο τμήμα του, διατηρώντας το διανεμητικό ως τον κεντρικό πυλώνα. Στη Σουηδία το κεφαλαιοποιητικό σύστημα διαθέτει το ένα τρίτο των εισφορών του διανεμητικού και στη Γερμανία λιγότερο.
(β) Σταδιακή εφαρμογή. Το νέο σύστημα εφαρμόζεται σε άτομα μιας ηλικίας και κάτω. Η μέγιστη ηλικία των 45 ετών εξασφαλίζει γρήγορη μετάβαση, για νεοεισερχόμενους 21 ετών, πολύ αργή. Εξυπακούεται, βεβαίως, ότι ο σταδιακός χαρακτήρας μειώνει το άμεσο κόστος, αναβάλλει όμως και τα οφέλη. Στην περίπτωση των νεοεισερχομένων, η πρώτη σύνταξη γήρατος θα εκδοθεί το 2060.
(γ) Ομόλογα αναγνώρισης. Κάθε ασφαλισμένος πιστώνει στο νέο σύστημα ποσό που αντιστοιχεί στις εισφορές που έχει πληρώσει στο παλιό. Το ποσό αυτό χρηματοδοτείται ως «ομόλογο αναγνώρισης» που εκδίδει το κράτος. Τα ειδικά ομόλογα αυτά επιτρέπουν την ταχεία λειτουργία του νέου συστήματος και ελαφρύνουν την άτυχη γενιά, αναχρηματοδοτώντας το κόστος προς μεταγενέστερες γενιές.
Tα επιχειρήματα για τη θέσπιση πολλαπλών πυλώνων στην Ελλάδα είναι δύο. Ενα αρνητικό: αποτρέπεται επανάληψη της χρεοκοπίας. Και ένα θετικό: προσφέρεται ευκαιρία να ξεκολλήσει η οικονομία από την αναιμική ανάπτυξη. Και τα δύο αφορούν μεγάλα οφέλη που θα εισπραχθούν με καθυστέρηση. Για να τα εισπράξουμε, πρέπει να καταβάλουμε και ένα τίμημα, που είναι το μεταβατικό κόστος.
Η ύπαρξη μεταβατικού κόστους δεν μπορεί να είναι το μόνο επιχείρημα ακύρωσης του σχεδίου πολλαπλών πυλώνων. Η μίσθωση βάρκας είναι διαφορετική αν προορίζεται για βόλτα αναψυχής ή για εγκατάλειψη καραβιού που βουλιάζει.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Για το θέμα αυτό θα μιλήσει στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών.