Το 1977 η Ιταλία, τρίτη βιομηχανική δύναμη της Ευρώπης και μία από τις ισχυρότερες του δυτικού μπλοκ, βρίσκεται σε βαθιά κρίση. Το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI), το κόσμημα του ευρωκομμουνισμού, στο οποίο δεσπόζει η ευγενική μορφή του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, παρουσιάζει κοινό πρόγραμμα διακυβέρνησης με την αιώνια αντίπαλο Χριστιανοδημοκρατία. Παρότι το PCI ήταν εξαιρετικά δυναμικό, σε αντίστιξη με την «αρχαία σκουριά» της Χριστιανοδημοκρατίας που κυβερνούσε αδιάλειπτα από το 1947, το πρόγραμμα δεν είναι αριστερό αλλά εθνικής διάσωσης μπροστά στις απειλές που δέχονται οι δημοκρατικοί θεσμοί (από τον αριστερό και τον νεοφασιστικό εξτρεμισμό) και η οικονομία. Το PCI δεν ζητάει εθνικοποιήσεις· αποδέχεται τους όρους δανειοδότησης που η χώρα είχε συμφωνήσει με το ΔΝΤ. Η προγραμματική συμφωνία προβλέπει ενίσχυση του δημόσιου παρεμβατικού ρόλου, με επενδύσεις για την αύξηση της απασχόλησης, αλλά με εξορθολογισμό παρά με επέκταση.
Οι βασικές αρχές και τα νέα αιτήματα
Ηδη από τη δεκαετία του 1960, το PCI συνδυάζει τη μεταρρυθμιστική μετριοπάθεια με την έκφραση αιτημάτων που προέρχονταν από την εκρηκτική μήτρα του 1968: πλήρης απασχόληση και ρύθμιση της αγοράς εργασίας, υπέρβαση των ανισοτήτων, ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών (εκπαίδευση, υγεία, στέγαση), ποιότητα ζωής, περιβάλλον, αποκέντρωση, ψήφος στα 18. Το κάποτε μαζικότερο σε αριθμό μελών κόμμα της Ευρώπης φτάνει, το 1976, στο απόγειο της εκλογικής του επιρροής, με ισχυρή διείσδυση σε στρώματα όπως οι διανοούμενοι ή οι μικρομεσαίοι επιχειρηματίες. Ενάντια στο χριστιανοδημοκρατικό «malgoverno», το PCI διεκδικεί τον ρόλο ηγεμονικής δύναμης, που είναι έτοιμη να αναλάβει τα ηνία της χώρας σπάζοντας την υγειονομική ζώνη που κρατούσε τους κομμουνιστές μακριά από την εξουσία στις χώρες της Δύσης. Η αποδυναμωμένη Χριστιανοδημοκρατία έχει πια ανάγκη την κοινοβουλευτική ανοχή των κομμουνιστών. Ωστόσο, η γραμμή της ανοχής δοκιμάζεται στο κοινωνικό πεδίο, με μαζικές διαδηλώσεις και απεργίες το 1977. Το PCI διεκδικεί την ουσιαστική συμμετοχή του στην κυβερνητική πλειοψηφία, και η Χριστιανοδημοκρατία μοιάζει να μην μπορεί να το αποφύγει. Ολα ανατρέπονται στις 16 Μαρτίου 1978: την ημέρα που η κυβέρνηση θα έπαιρνε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες απάγουν τον Αλντο Μόρο.
Δύο χρόνια νωρίτερα, αυτό το παράδοξο πολιτικό ρεύμα που ονομάστηκε (όχι από τους πρωταγωνιστές του) ευρωκομμουνισμός παρουσίαζε τα ιδρυτικά του κείμενα. Στις 11 Ιουλίου 1975, στο Λιβόρνο, μία από τις «κόκκινες» πόλεις της Τοσκάνης, οργανώθηκε μια συγκέντρωση στην τεράστια Πιάτσα Ρεπούμπλικα με ομιλητές τον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ και τον Σαντιάγο Καρίγιο. Την επομένη, το PCI και το ισπανικό PCE διακήρυσσαν από κοινού ότι η ευρωκομμουνιστική στρατηγική βασιζόταν στις «βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές», ως απάντηση στην αδυναμία του καπιταλισμού να ανταποκριθεί στις κοινωνικές ανάγκες. Τέτοιες ψηφίδες τη συνέθεταν: ατομικές και συλλογικές ελευθερίες, απόρριψη κάθε «κρατικής» ιδεολογίας (σοβιετικού τύπου), δημοκρατικός πλουραλισμός, δημόσιος σχεδιασμός στην οικονομία με στοιχεία ιδιωτικής αγοράς. Τον Νοέμβριο του 1975, παρουσιαζόταν η κοινή διακήρυξη του PCI με το γαλλικό PCF του Ζορζ Μαρσέ. Πλουραλισμός, δημοκρατία και δημόσιος έλεγχος στα μέσα παραγωγής συνυπήρχαν εδώ με την αναγκαία καταγγελία του ιμπεριαλισμού, αλλά και την οικοδόμηση μιας «δημοκρατικής και ανεξάρτητης Ευρώπης».
Τι ήταν, λοιπόν, ο ευρωκομμουνισμός; Ο αδύνατος εκσυγχρονισμός της κομμουνιστικής ιδέας, όπως υποστήριζε ο Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Φιρέ, ή μια «προδοσία» του κομμουνιστικού προτάγματος που το έφερνε στα νερά της σοσιαλδημοκρατίας, κατά τον Βέλγο τροτσκιστή Ερνέστ Μαντέλ; Μάλλον ένα εγχείρημα μετασχηματισμού που επιχειρούσε να ξαναδώσει συνοχή στο κομμουνιστικό πρόγραμμα, βρίσκοντας «παράθυρο ευκαιρίας» στην παράλληλη κρίση του σοβιετικού και του δυτικού μοντέλου. Εγχείρημα που ανανέωνε διπλά την ιστορική κομμουνιστική ταυτότητα: αντλούσε από τον κοινωνικό ριζοσπαστισμό της εποχής, προσφέροντάς του διαύλους εκπροσώπησης, και από την άλλη προσχωρούσε στην προγραμματική μετριοπάθεια και στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ο ευρωκομμουνισμός ύφαινε μια πρωτότυπη πολιτική σύνθεση: «κόμμα αγώνα – κόμμα διακυβέρνησης» (partito di lotta e di governo, έλεγαν ευφυώς οι Ιταλοί).
Τολμηρά βήματα και πρακτικά διλήμματα
Ο ευρωκομμουνισμός γεννήθηκε στη διπλή μήτρα του 1968. Η κρίση του ανατολικού κόσμου (Ανοιξη της Πράγας) ανάγκαζε τους κομμουνιστές της Δύσης να πάρουν αποστάσεις από τα αντιδημοκρατικά καθεστώτα της Ανατολής. Η αμφισβήτηση των παραδεδομένων κοινωνικών αξιών στην ευημερούσα Δύση από τα «παιδιά του Μαρξ και της κόκα-κόλα» άνοιγε τον δρόμο για μια ριζική ανανέωση της ουτοπίας.
Τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα, παρά την αρχική αμηχανία, ανέλαβαν τον ρόλο προνομιακού διερμηνέα του κοινωνικού/νεανικού ριζοσπαστισμού, χαράσσοντας ταυτόχρονα ένα σαφές όριο απέναντι στους αυτοματισμούς της «αυθόρμητης επανάστασης»· η επανάσταση θα ήταν στο εξής μια διαρκής πάλη συσχετισμών. Ταυτόχρονα, έδειχναν προσήλωση στη φιλελεύθερη πλουραλιστική δημοκρατία. Οταν η «Πράβδα» «υπενθύμιζε» ότι η πλειοψηφία μπορεί και να μην είναι «αριθμητική», αρκεί να είναι επαναστατική, οι ευρωκομμουνιστές είχαν ήδη προσχωρήσει στον δημοκρατικό αγώνα για την κατάκτηση της πλειοψηφίας – μάλιστα, αναδεικνύονταν ενίοτε πρωταθλητές στην προώθηση μιας ατζέντας ατομικών δικαιωμάτων.
Προσήλωση υποκριτική, θα πουν κάποιοι· ο αυταρχισμός είναι στο γονιδίωμα ενός Κ.Κ. Και όμως, τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα διαπαιδαγωγούσαν το μαζικό τους ακροατήριο, και δη τα ριζοσπαστικοποιημένα νεανικά και δυναμικά στρώματα, στον δημοκρατικό δρόμο προς τη χειραφέτηση («ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει», έγραφε ο Νίκος Πουλαντζάς). Δρόμος που μάλιστα έφερνε τους κομμουνιστές από την επανάσταση στη διακυβέρνηση. Τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα επιχείρησαν να εθνικοποιήσουν την ταξική οπτική, και από την εκτεταμένη αυτοδιοικητική παρουσία μεταπολεμικά, στους «κόκκινους δήμους» της Ιταλίας και στις «κόκκινες ζώνες» της Γαλλίας, δοκίμασαν να περάσουν στο επίπεδο της εθνικής εξουσίας. Ο ιταλικός Ιστορικός Συμβιβασμός, το Κοινό Πρόγραμμα με τους Σοσιαλιστές στη Γαλλία, η στάση των Ισπανών κομμουνιστών στη βελούδινη δημοκρατική μετάβαση, η ελληνική ΕΑΔΕ του ΚΚΕ εσωτερικού σε μικρότερη κλίμακα ήταν βαριάντες μιας κοινής στρατηγικής: να μετατραπεί το «συγκριτικό πλεονέκτημα» της κομμουνιστικής πολιτικής, η ικανότητα κινητοποίησης και αντιπροσώπευσης του ριζοσπαστισμού, σε μια νομιμοποιημένη και δη πλειοψηφική παρουσία στο πολιτικό σύστημα.
Στρατηγική που προϋπέθετε ένα τολμηρό βήμα: από το «να κάνουμε επανάσταση» στο πραγματιστικό «να κάνουμε πολιτική» (fare politica). Στοιχείο που επέτρεπε, για παράδειγμα, στους πρωτοπόρους Ιταλούς ευρωκομμουνιστές να προτείνουν τη «δίκαιη λιτότητα» ως αντίδοτο στην κρίση (κινητοποιώντας ταυτόχρονα τα μαζικά συνδικάτα, ώστε τα βάρη να μοιραστούν ισότιμα και με προστασία του κόσμου της εργασίας) – ή να τοποθετούνται τολμηρά υπέρ της καθιέρωσης του διαζυγίου στο σχετικό δημοψήφισμα του 1974, ενάντια στη Χριστιανοδημοκρατία και στην πανίσχυρη Καθολική Εκκλησία, και να το κερδίζουν θριαμβευτικά, απόδειξη ότι συντονίζονταν με τις αξιακά εκσυγχρονιστικές τάσεις της εποχής. Ή ακόμη οδηγούσε τους Ιταλούς και τους Ισπανούς (μαζί και τους Ελληνες) ευρωκομμουνιστές στη δημιουργία ενός πόλου που συνέδεε την Αριστερά με την ευρωπαϊκή υπόθεση, υπερασπιζόταν την ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης και σφυρηλατούσε δεσμούς με τις δυνάμεις της σοσιαλδημοκρατίας (Γάλλοι σοσιαλιστές, SPD) στην προοπτική μιας «Ευρωαριστεράς», που ουδέποτε συγκροτήθηκε.
Η μετεξέλιξη μιας βαθιάς πολιτικής παρέμβασης
Τον Μάρτιο του 1990 έγινε στην Μπολόνια το 19ο συνέδριο του PCI. Σε κάποιο ξενοδοχείο της πόλης, ο νεαρός γκρουμ βοηθούσε έναν ηλικιωμένο πελάτη με τις βαλίτσες του. «Είστε στην πόλη για το συνέδριο;». Εκείνος απάντησε καταφατικά, ρωτώντας τον νεαρό πώς το κατάλαβε. «Επειδή μοιάζετε με κομμουνιστή». Απελπισμένος, μονολόγησε: «Τότε δεν αρκεί να αλλάξουμε όνομα, πρέπει να αλλάξουμε και φάτσα». Το 1991, PCI δεν υπήρχε πια, μετεξελίχθηκε στο κεντροαριστερό Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς. Το ισπανικό Κ.Κ. είχε ήδη μετεξελιχθεί σε Ενωμένη Αριστερά (Izquierda Unida) από το 1986, όταν και το καθ’ ημάς ΚΚΕ εσωτερικού μετασχηματιζόταν σε Ελληνική Αριστερά. Μετά το 1989, μόνο το γαλλικό Κ.Κ. διατήρησε το πρόθεμα «κομμουνιστικό» στον τίτλο του. Θα έλεγε κανείς, παραδοξολογώντας, ότι ο ευρωκομμουνισμός ήταν ένα επιτυχημένο εγχείρημα που απέτυχε. Εκλεισε τον κύκλο του πριν από το 1989 και δεν υλοποίησε τον μείζονα στόχο, τη διακυβέρνηση, ούτε καν στην Ιταλία. Κέρδισε όμως, όπως λέει ο Ντόναλντ Σασούν, το πιο πολύτιμο πολιτικό αγαθό: τη νομιμοποίηση ως εθνική δύναμη. Ιστορική τομή: η μετατόπιση της κομμουνιστογενούς Αριστεράς από τη θέση του «παρία» στη θέση βασικού «συμμετέχοντος» της εθνικής πολιτικής ζωής. Ταυτόχρονα, ένας βαθύς μετασχηματισμός που άφηνε οριστικά πίσω το κλασικό κομμουνιστικό μοντέλο και καλλιεργούσε μια κληρονομιά, από την οποία μπορεί να αντλεί και σήμερα η «πληθυντική Αριστερά» της Ευρώπης, όχι ως συνταγή αλλά ως πολιτική μεθοδολογία.
* Ο κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμων, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ευρωκομμουνισμός».
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ