Για πότε άδειασαν τα ράφια των μπακάλικων και των σούπερ μάρκετ! Εβλεπα βαθιά στα μάτια των γιαγιάδων και των μεγάλων θειάδων μου το απείκασμα του τρόμου, εκείνο το καλοκαίρι. Είχαν ζήσει τον πόλεμο και την Κατοχή. Κυπριακό, 1974: η χούντα έπεσε χάρη σε μια καταστροφή (αν μπορούμε ποτέ να λέμε «χάρη»). Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε μέσα στο αίμα. Αλλά ήταν δημοκρατία; Πολλοί αμφέβαλλαν. Τον πρώτο καιρό οι παράνομοι μηχανισμοί των αντιστασιακών οργανώσεων συνέχισαν να τηρούν τους κανόνες συνωμοτικότητας. Κι εμείς, δεκατριάχρονα παιδιά, συζητούσαμε επιστρέφοντας απ’ το σχολείο για τον κίνδυνο από τα «σταγονίδια» της χούντας, μην καταφέρουν ξανά οι χουντικοί να ανακτήσουν την εξουσία. Γουρλώναμε τα μάτια με τρόμο, καθώς κάπως έτσι είχαμε δει να κάνουν οι γονείς μας. Μετά βγήκαμε στους δρόμους και μοιράζαμε αυτοσχέδιες προκηρύξεις κατά της βασιλείας, γιατί στα σπίτια μας υπήρχε σε περίοπτη θέση η αφίσα με το παιδάκι που κατουρούσε το βασιλικό στέμμα. Μικροί ακτιβιστές και ακτιβίστριες, κάναμε κι εμείς ό,τι μπορούσαμε για τη δημοκρατία.
Η δημοκρατία νίκησε τη χούντα –καθώς και την επαίσχυντη βασιλεία– και κυριάρχησε. Και τώρα είναι μια ώριμη σαρανταοκτάχρονη. Oχι χωρίς κλυδωνισμούς. Δεν φεύγει απ’ τον νου μου ένα ηλιόλουστο ιουλιανό απόγευμα του 2015 στο Σύνταγμα. Κάτω από την τόσο λοιδορημένη Βουλή των Ελλήνων. Με κρατημένη την ανάσα περιμέναμε το αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης για το μέλλον της χώρας. Πηγαδάκι από πρώην Ρηγάδες και Ρήγισσες – από εμάς, παλιά μέλη του ανανεωτικού κομμουνιστικού κόμματος, που είχαμε πει και παλιά και τώρα ξαναλέγαμε ΝΑΙ, ναι στην Ευρώπη, στη δημοκρατία και στην ευημερία της χώρας. Και περιμέναμε με τρομερή αγωνία, που τώρα βέβαια δεν ήταν κατ’ απομίμηση. Εικασίες: Θα συμφωνήσει ο ενορχηστρωτής της αγωνίας μας με τους εταίρους ή δεν θα συμφωνήσει; Και τότε ένας παλιός, πολύπειρος σύντροφος είπε: «Δεν θα συμφωνήσει! Δεν ξέρουν να κυβερνούν με σεβασμό στους θεσμούς. Τους βολεύει η αναταραχή». Κι επειδή ήταν παλιός και πολύπειρος, με βαθιά εσωτερική γνώση των πραγμάτων, ένιωσα την πλήρη κατάρρευση, είδα μπροστά μου την εικόνα της γκρίζας φτωχοποίησης και βίωσα τον φόβο του μελλοντικού αντιφρονούντος, της αντιφρονούσας που θα ήμουνα. Αλλά ευτυχώς ο πολύπειρος σύντροφος έπεσε έξω, η αυτοσυντήρηση κυριάρχησε και η δημοκρατία άντεξε. Και εντέλει οι θεσμοί, παρά τη δοκιμασία στην οποία υποβλήθηκαν, άντεξαν κι αυτοί.
Γουρλώναμε τα μάτια με τρόμο, όπως είχαμε δει να κάνουν οι γονείς μας. Μετά βγήκαμε στους δρόμους και μοιράζαμε αυτοσχέδιες προκηρύξεις κατά της βασιλείας.
Τώρα; Νέος πόλεμος. Στη γειτονιά μας, στην Ευρώπη. Ενας λαός αγωνίζεται, με ηρωικές νίκες αλλά και τρομερές απώλειες, για το δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση. Τις επιπτώσεις τις έχουμε ήδη νιώσει στη ζωή μας. Ο χειμώνας που θα ακολουθήσει, το ξέρουμε όλοι, θα είναι πολύ δύσκολος. Στη Γερμανία έχουν αρχίσει να κλείνουν ώς και τις πισίνες. Θα αποδεχθεί ο Ευρωπαίος να ζήσει σε συνθήκες σχεδόν πολέμου, με περιορισμένη θέρμανση, με ελλείψεις στα αγαθά και τις τιμές στα ύψη; Ή θα σαρώσει την Ευρώπη κι εμάς ένα νέο κύμα λαϊκισμού, που θα υπόσχεται μαγικές λύσεις επιστροφής στην πλήρη και φθηνή κατανάλωση; Μήπως πρέπει να συμβιβαστούμε με τον στυγνό επιτιθέμενο για να μην μπει σε κίνδυνο η δημοκρατία στην Ευρώπη; Προς το παρόν προσπερνώ με μια γρήγορη ματιά τα φανερώματα του νέου λαϊκισμού, τις ιαχές, τα αισχρά πρωτοσέλιδα με τα παρανοϊκά υπονοούμενα, την καταβύθιση του πολιτικού λόγου (Αφήνουν ελεύθερο τον κόσμο να μη φοράει μάσκα; Είναι αρνητές του ιού! Δεν τον αφήνουν; Επιθυμούν να τον φιμώσουν!) Λυπάμαι, σφίγγεται η καρδιά μου, αλλά προσπερνώ, καθώς, προς το παρόν, έχω την αίσθηση ότι αντέχει ο ορθός λόγος στη χώρα. Αν όμως χρειαστεί, θα ξαναστρατευτούμε με τις όποιες δυνάμεις μας. Ελπίζω –θεός φυλάξοι!– να μη χρειαστεί. Κι ελπίζω ακόμα ότι –όπως λένε κάποιοι σημαντικοί στοχαστές– η δημοκρατία παγκοσμίως θα νικήσει, γιατί τα αυταρχικά καθεστώτα είναι επιρρεπή σε κεφαλαιώδη λάθη και γιατί η δημοκρατία, σε σχέση με τα άλλα συστήματα, είναι εντέλει πιο ανθεκτική και πιο βιώσιμη. Η δημοκρατία μας είναι 48 χρόνων, ώριμη αλλά όχι εφησυχασμένη.
* Η κ. Αγγέλα Καστρινάκη είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και πεζογράφος.