Αφιέρωμα – Δημοκρατία ετών 48: Η καραμανλική και η λαϊκή Μεταπολίτευση

Αφιέρωμα – Δημοκρατία ετών 48: Η καραμανλική και η λαϊκή Μεταπολίτευση

Τι φοβόταν και τι ήλπιζε ο κόσμος που ξεχύθηκε στους δρόμους το βράδυ της 23ης Ιουλίου του 1974 για να γιορτάσει την πτώση της χούντας και τον ερχομό της δημοκρατίας; Κύπρος – Χούντα – Δημοκρατία είναι το τρίπτυχο των θεμάτων που κυριαρχούσαν στο μυαλό όλων

5' 59" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Τι φοβόταν και τι ήλπιζε ο κόσμος που ξεχύθηκε στους δρόμους το βράδυ της 23ης Ιουλίου του 1974 για να γιορτάσει την πτώση της χούντας και τον ερχομό της δημοκρατίας; Κύπρος – Χούντα – Δημοκρατία είναι το τρίπτυχο των θεμάτων που κυριαρχούσαν στο μυαλό όλων. Τι θα γινόταν με την εξελισσόμενη σύρραξη στη Μεγαλόνησο μετά το χουντικό πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή; Τι θα απογίνονταν οι έως πρότινος παντοδύναμοι συνταγματάρχες και οι συνεργάτες τους; Αραγε θα ολοκληρωνόταν ομαλά η μετάβαση και σε ποιο βαθμό «αποκατάσταση» σήμαινε επιστροφή στην καχεκτική δημοκρατία πριν από το ’67; Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να φανταστεί πως το αμέσως επόμενο διάστημα ο άρτι αφιχθείς από το Παρίσι Κωνσταντίνος Καραμανλής θα απέκοπτε τη χώρα από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ μέσα σε συνθήκες καλπάζοντος αντιαμερικανισμού· πως θα νομιμοποιούσε άμεσα το ΚΚΕ, βάζοντας τέλος στη μετεμφυλιακή συνθήκη· πως θα διοργάνωνε το δημοψήφισμα που θα καταργούσε τη βασιλεία, χωρίς να πάρει ο ίδιος θέση· και πως θα στήριζε τη δίκη και καταδίκη των πρωταιτίων της χούντας σε ισόβια, προσδένοντας παράλληλα τη χώρα, που είχε παραλάβει σε κατάσταση πραγματικής κατάρρευσης, στην ΕΟΚ.

Η αποφασιστικότητα, το κύρος αλλά και το «νεύρο» του Καραμανλή ήταν καθοριστικής σημασίας για τις μετέπειτα εξελίξεις· ο στενός του συνεργάτης Τάκης Λαμπρίας θα έκανε αργότερα μάλιστα λόγο για μια «σφιχτοδεμένη ατσάλινη αλυσίδα» πράξεων και πολιτικών επιλογών του Σερραίου πολιτικού τις κρίσιμες εκείνες ώρες. Η σφιχτοδεμένη όμως αυτή αλυσίδα θα μπορούσε κάλλιστα να είχε σπάσει. Αραγε τι έκβαση θα είχε μια συντονισμένη κίνηση εναντίον του εκδημοκρατισμού στο ελληνικό στράτευμα; Ή τι θα γινόταν αν τελικά οι αρχηγοί των Ενόπλων Δυνάμεων δεν ήταν τόσο υπηρεσιακά ανέτοιμοι για μια εμπλοκή στον πόλεμο της Κύπρου, όπως κατέδειξε τόσο χαρακτηριστικά το πρόσφατο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά; Και αν η Αριστερά, που έβγαινε μέσα από τριάντα χρόνια διώξεων και παρανομίας, φέρουσα τις δάφνες του αντιδικτατορικού αγώνα, δεν είχε στηρίξει τη μετάβαση στην κοινοβουλευτική ομαλότητα; Μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο εύθραυστα ήταν τα πράγματα, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της πολιτικής μεταβολής της 24ης Ιουλίου, αλλά και για αρκετό καιρό μετά.

Από την άλλη, ριζοσπαστικοποιημένα πολιτικά υποκείμενα με έντονη αντιδικτατορική δράση στα χρόνια της επταετίας ήταν δύσκολο να αποδεχθούν τον Καραμανλή ως πλοηγό και διαχειριστή της δημοκρατικής μετάβασης στην Ελλάδα, λόγω του προδικτατορικού του παρελθόντος, και δεδομένου ότι ο ορίζοντας των προσδοκιών τους είχε διευρυνθεί δραματικά. Πολλοί, με χαρακτηριστική την περίπτωση του Ανδρέα Παπανδρέου, είχαν την αίσθηση πως οι ρίζες του δικτατορικού μορφώματος είχαν μείνει ανέπαφες και αδιαμφισβήτητες. Η διάχυτη αστυνομική βία της μεταπολιτευτικής περιόδου ενέτεινε αυτή την αίσθηση σε μια μερίδα της κοινωνίας, ενώ την ίδια στιγμή ριζοσπαστικοποιούνταν τα συνδικάτα, εντατικοποιούνταν οι απεργίες και πύκνωναν οι διαδηλώσεις και οι καταλήψεις. Παρά τις ενστάσεις όμως όσων κάνουν λόγο (και σωστά) για επιβιώσεις του αυταρχισμού στην αστυνομία, στον στρατό ή στο δικαστικό σώμα, ή όσων θεωρούν πως για τους ηττημένους αριστερούς η απόλυτη τομή είναι το 1981, στην πραγματικότητα η χρονιά που σηματοδότησε το ουσιαστικό τέλος του τριακονταετούς ελληνικού Εμφυλίου (κατά τον Αλέξανδρο Κοτζιά) ήταν το 1974. Αυτό συνέβη με την άμεση και χωρίς επιφυλάξεις και αστερίσκους νομιμοποίηση του ΚΚΕ στις 23 Σεπτεμβρίου. Επίσης, οι έως τότε ρυθμιστές του πολιτικού σκηνικού στη χώρα, δηλαδή ο στρατός, το παλάτι και η αμερικανική πρεσβεία, τέθηκαν εκτός παιχνιδιού, ανοίγοντας τον δρόμο για μια πραγματικά ακηδεμόνευτη δημοκρατία. Επιπλέον, παρά την ύπαρξη περιπτώσεων λογοκρισίας στο επίπεδο των καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων, ουσιαστικά εγκαινιάζεται μια δημόσια συζήτηση σχετικά με τις πιο σκοτεινές και συγκρουσιακές πτυχές του πρόσφατου παρελθόντος.

Η περίφημη «επάρατη» δεξιά παράταξη εμφανίστηκε πιο αποφασιστική αλλά συνάμα και πιο προοδευτική από ποτέ, προχωρώντας σε γενναίες αλλαγές.

Κοινώς η περίφημη «επάρατη» δεξιά παράταξη εμφανίστηκε πιο αποφασιστική αλλά συνάμα και πιο προοδευτική από ποτέ, τουλάχιστον σε επίπεδο κυβερνητικής πολιτικής, προχωρώντας σε γενναίες αλλαγές. Και αυτό κόντρα στην άποψη που παγιώθηκε τα τελευταία χρόνια, που ανέσυρε μια ριζοσπαστική Μεταπολίτευση «από τα κάτω», μια ξεχασμένη λαϊκή μεταπολίτευση, σε ευθεία αντίστιξη με την από τα πάνω «βελούδινη» μετάβαση. Στην πραγματικότητα οι δύο αυτές μεταπολιτεύσεις, αυτή των κινημάτων, του αντιδικτατορικού αγώνα και του Πολυτεχνείου και εκείνη που εκπορεύτηκε από τις πολιτικές «κορυφές», συνομίλησαν σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι πιστεύουμε. Και μόνο το γεγονός ότι ο Καραμανλής όρισε, για δικούς του λόγους, τη 17η Νοεμβρίου 1974 ως ημέρα εκλογών, εκμεταλλευόμενος μια ημερομηνία-ορόσημο που συμβόλιζε τη μαζική αντίσταση στη δικτατορία, καταδείκνυε πως οι τόποι μνήμης της νεότευκτης δημοκρατίας θα μπορούσαν δυνητικά να συμπεριλάβουν σπαράγματα από τις μέχρι πρότινος απαγορευμένες ζώνες του αριστερού μαρτυρολογίου. Ομως και η αποχώρηση από το ΝΑΤΟ ικανοποίησε το κοινό περί δικαίου αίσθημα του λαού, που πλέον δεν θα διαχωριζόταν από το έθνος, όπως έχει καταδείξει ο Γιάννης Βούλγαρης.

Αν δεχθούμε πως η Μεταπολίτευση του 1974 καθόρισε τους όρους τους πολιτικού παιχνιδιού καθώς και την ποιότητα της δημοκρατίας μέχρι σήμερα, τότε σαφώς τα αποτελέσματα είναι θετικά, παρά τα αναμενόμενα προβλήματα και τις διαχρονικές στρεβλώσεις. Και παρότι στον δημόσιο λόγο ακόμα υφέρπει ενίοτε ένας καταγγελτικός λόγος σε σχέση με τη λεγόμενη «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης» και τις υπόγειες ή υπέργειες εκβολές της στο σήμερα, φαίνεται πως ξεπεράσαμε τη στιγμή της κρίσης, κατά την οποία έτεινε να ηγεμονεύσει η ιδέα πως η τελευταία αποτέλεσε τη μήτρα όλων των σημερινών δεινών. Φαίνεται επίσης πως ξεπεράσαμε τις συνεχιζόμενες επαγγελίες μιας «Νέας Μεταπολίτευσης» με δεξιά ή αριστερά χαρακτηριστικά, όπως ο καθένας τη σημασιοδοτούσε – επίκληση που χαρακτήρισε τα χρόνια της κρίσης στην υποτιθέμενη προσπάθεια μιας ριζικής επανεκκίνησης.

Πιο έντονες σήμερα φαντάζουν οι διασυνδέσεις του 1974 με το τώρα σε θέματα και κακοδαιμονίες της εξωτερικής πολιτικής – για παράδειγμα, τη διαχρονική ένταση με την Τουρκία σε σχέση με την κυριαρχία των νησιών, τις εναέριες παραβιάσεις, τα κοιτάσματα στο Αιγαίο (άμεσα συνδεδεμένα με την πετρελαϊκή κρίση του 1973) και βεβαίως την ανοιχτή πληγή του Κυπριακού. Μετά την πρόσφατη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, αυτό που φοβόμαστε είναι πως κινούμαστε σε μια εποχή ακραίας επισφάλειας που θα μπορούσε να παραλληλιστεί με εκείνη την οριακή στιγμή, παρότι το εφιαλτικό τρίπτυχο έχει εκλείψει – με την εξαίρεση πάντα της οιονεί τουρκικής απειλής. Αυτό που θα θέλαμε όμως είναι ένα πολιτικό προσωπικό που να μπορέσει να κρατηθεί στο ύψος των περιστάσεων, όπως έκανε 48 χρόνια πριν, σε σαφώς δυσμενέστερες συνθήκες.

 

1. Δικτατορία, τέλος
24 Ιουλίου 1974. Πανηγυρισμοί για την πτώση της χούντας στο κέντρο της Αθήνας. Οι προσδοκίες ήταν μεγάλες, αλλά οι προκλήσεις παρέμεναν.
 
2. Η πρώτη συγκέντρωση
Θεσσαλονίκη, λεωφόρος Κένεντι, 31 Αυγούστου 1974. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής πραγματοποιεί την πρώτη δημόσια συγκέντρωση μετά τη δικτατορία, συμβολικό γεγονός για την ανάκτηση της αυτοπεποίθησης του λαού.
 
3. Πίσω στην πατρίδα
Ο Μίκης Θεοδωράκης επιστρέφει από το Παρίσι στην Ελλάδα.
 
4. Βαίνομεν προς εκλογάς
Εκλογικά κέντρα υποψηφίων για τις εκλογές του 1974 στην οδό Πανεπιστημίου. Πρώτο κόμμα ανεδείχθη η νεοσύστατη Νέα Δημοκρατία (Κωνσταντίνος Καραμανλής) με 54,37%, δεύτερο η Ενωσις Κέντρου – Νέες Δυνάμεις (Γεώργιος Μαύρος) με 20,42%, τρίτο το επίσης νεοσύστατο ΠΑΣΟΚ (Ανδρέας Παπανδρέου) με 13,58%. Την τέταρτη θέση κατέλαβε η Ενωμένη Αριστερά (Ηλίας Ηλιού) με 9,47%.
 
5. Η «Καθημερινή» 
Κυριακή 15 Σεπτεμβρίου 1974. Το πρώτο φύλλο της «Καθημερινής» μετά την πτώση της δικτατορίας, κατά τη διάρκεια της οποίας ανέστειλε την έκδοσή της.

6. Το δίλημμα 
«Βασιλευομένη ή αβασίλευτος;». Το ερώτημα του δημοψηφίσματος του Δεκεμβρίου 1974. «Αβασίλευτος», απάντησε το 69,18% των Ελλήνων.

Αφιέρωμα – Δημοκρατία ετών 48: Η καραμανλική και η λαϊκή Μεταπολίτευση-1
Η «Καθημερινή» Κυριακή 15 Σεπτεμβρίου 1974. Το πρώτο φύλλο της «Καθημερινής» μετά την πτώση της δικτατορίας, κατά τη διάρκεια της οποίας ανέστειλε την έκδοσή της.

* Ο κ. Κωστής Κορνέτης είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή