Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επιχειρεί ανεπιτυχώς να επιστρέψει στην Αθήνα στις 20 Ιουλίου 1974, αμέσως μόλις μαθαίνει για την πρώτη εισβολή στην Κύπρο (Αττίλας Ι), όπως βεβαιώνει ο ίδιος με μαρτυρία του που περιέχεται στο «Αρχείο Καραμανλή». Eντεκα ημέρες νωρίτερα, στις 9 Ιουλίου 1974 διαβάζει εμπιστευτική επιστολή του Ευάγγελου Αβέρωφ: «Eνα σεισμικό γεγονός μπορεί να τους διαλύσει αιφνιδίως».
Η σύγκρουση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου με τον «αόρατο δικτάτορα» Δημήτρη Ιωαννίδη –τον ταξίαρχο που ανέτρεψε τον Γεώργιο Παπαδόπουλο μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973– κλιμακώνεται στις 2 Ιουλίου 1974. Ο Πρόεδρος της Κύπρου απαιτεί την ανάκληση όλων των Ελλήνων αξιωματικών της Εθνικής Φρουράς. Γνωρίζει ότι ετοιμάζουν πραξικόπημα εναντίον του για να επιβάλουν την Eνωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Στις 15 Ιουλίου εκδηλώνεται το πραξικόπημα. Το «σεισμικό γεγονός» πραγματοποιείται στις 20 Ιουλίου. Οι Τούρκοι εισβάλλουν και καταλαμβάνουν τις πρώτες ημέρες το 3% της Κύπρου.
Ο Καραμανλής επικοινωνεί με τον γενικό γραμματέα του ΝΑΤΟ Γιόζεφ Λουνς μέσω του πρέσβη στο ΝΑΤΟ Γεωργίου Σέκερη. Ζητεί αεροσκάφος, τόσο από τον Λουνς, όσο και από την Ολυμπιακή Αεροπορία για να επιστρέψει στην Αθήνα. Ο Λουνς λέει ότι η Συμμαχία δεν διαθέτει αεροσκάφη(!). Ο εκπρόσωπος της Ολυμπιακής απαντά ότι προσπαθεί να επικοινωνήσει με τον Αριστοτέλη Ωνάση, αλλά δεν μπορεί να τον εντοπίσει γιατί βρίσκεται σε κρουαζιέρα.
«Τι σκεφτόταν ο Καραμανλής;»
Η Αθήνα κηρύσσει γενική επιστράτευση. Οι υποδομές του Στρατού καταρρέουν κάτω από την αδυναμία να οργανωθεί η ταυτόχρονη στράτευση ενός εκατομμυρίου ανδρών. Ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού στρατηγός Ντάβος κινείται προς την Αθήνα για να ανατρέψει τη χούντα και 250 αξιωματικοί υπογράφουν διακήρυξη υπέρ του σχηματισμού κυβέρνησης υπό τον Καραμανλή. «Συντελείται στην Αθήνα κυβερνητική αλλαγή», δηλώνει ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ στις 22 Ιουλίου.
Η απάντηση στο ερώτημα «τι σκεφτόταν ο Καραμανλής;» είναι μάλλον αυτονόητη. Ο πρέσβης και πρώην υπουργός Εξωτερικών Πέτρος Μολυβιάτης λέει σήμερα στην «Καθημερινή»: «Η εισβολή στην Κύπρο, η χαώδης κατάσταση στο εσωτερικό και η ανυποληψία της χώρας στο εξωτερικό. Αυτά απασχολούσαν τον Καραμανλή». Και προσθέτει: «Ο Καραμανλής αμέσως είδε την κρίση σαν μια ευκαιρία για μια νέα Ελλάδα. Σύντομα έλυσε το πολιτειακό, αποκατέστησε το κύρος της χώρας στο εξωτερικό και έθεσε ως εθνικό στόχο να γίνει η Ελλάδα μέλος της ΕΟΚ».
«Η εισβολή στην Κύπρο, η χαώδης κατάσταση στο εσωτερικό και η ανυποληψία της χώρας στο εξωτερικό. Αυτά απασχολούσαν τον Καραμανλή».
Ποιο ήταν όμως το παρασκήνιο της επιστροφής; Πώς αποφασίστηκε να κληθεί ο Καραμανλής; Στις 9.15 το πρωί της 23ης Ιουλίου οι αρχηγοί των όπλων συγκεντρώθηκαν στο Γραφείο του Προέδρου της Δημοκρατίας στρατηγού Γκιζίκη στη Βουλή (σημερινό Γραφείο Πρωθυπουργού). Λίγο αργότερα μπαίνει ο Ιωαννίδης. Ο αρχηγός ΓΕΑ Αλέξανδρος Παπανικολάου, όπως κατέγραψε ο ίδιος αργότερα σε υπόμνημά του προς τον Καραμανλή, του ζητεί να φύγει. Καθώς ο Ιωαννίδης φεύγει, ο Γκιζίκης τον συγκρατεί. «Στάσου, πρέπει να βοηθήσεις». «Καλά, δεν θα αντιδράσω». Φεύγοντας διαβεβαιώνει ότι οι άνθρωποί του θα πειθαρχήσουν στις αποφάσεις της σύσκεψης. Οι στρατιωτικοί συζητούν επί τρίωρο.
Στις 14.00 καλούνται οι πολιτικοί: Ευ. Αβέρωφ, Π. Κανελλόπουλος, Σπ. Μαρκεζίνης, Γ. Αθανασιάδης-Νόβας, Γ. Μαύρος, Ξεν. Ζολώτας και Π. Γαρουφαλιάς. Ο Γαρουφαλιάς, πρώην υπουργός Αμύνης της Eνωσης Κέντρου, εμφανίζεται σε κατάσταση συγκρατημένης ευφορίας. Πιστεύει ότι θα του ανατεθεί η πρωθυπουργία. Ο Μαρκεζίνης προτείνει «κυβέρνηση τεχνοκρατών» υπό τον Χρήστο Ξανθόπουλο-Παλαμά. Ο Αβέρωφ παρεμβαίνει. «Πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια σεισμική κατάσταση. Η καλύτερη λύση είναι ο Καραμανλής γιατί εξακολουθεί να είναι θρύλος. Η δεύτερη καλύτερη λύση είναι ο Κανελλόπουλος γιατί διαθέτει σπάνια πνευματική ακτινοβολία». Ο Γκιζίκης πιέζει για Κανελλόπουλο. Λέει ότι ο Καραμανλής ζει στο Παρίσι. Δεν μπορεί να αποτελέσει άμεση λύση.
Η λύση Κανελλόπουλου
Ο Αβέρωφ θέτει θέμα Ιωαννίδη. «Θα πειθαρχήσει;». «Το πρωί ήταν εδώ», απαντά ο Γκιζίκης. «Του ζητήσαμε τον λόγο και τον έδωσε. Τώρα ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και οι αρχηγοί των όπλων σάς παραδίδουν την εξουσία. Αυτό πρέπει να σας αρκέσει». Ο Αβέρωφ αποδέχεται τη λύση Κανελλόπουλου. Ο Κανελλόπουλος συμφωνεί να σχηματίσει κυβέρνηση, αλλά μόνο μαζί με τον Γεώργιο Μαύρο της Ενωσης Κέντρου. Ζητεί να αποχωρήσουν για να συζητήσουν στο σπίτι του με τον Μαύρο τη σύνθεση της κυβέρνησης. Οι αργοί ρυθμοί δεν αρέσουν στον Αβέρωφ. Οι πολιτικοί αποχωρούν αλλά ο Αβέρωφ προφασίζεται αδιαθεσία και παραμένει. Πηγαίνει σε διπλανό δωμάτιο για να πιει νερό. Επιστρέφοντας λέει στον Γκιζίκη και στους στρατιωτικούς: «Κύριοι, δεν νομίζω ότι κάναμε πολύ καλή δουλειά». Επιμένει ότι πρέπει οπωσδήποτε να κληθεί ο Καραμανλής.
Ο Γκιζίκης τον προτρέπει να τηλεφωνήσει στον Καραμανλή. Ο Αβέρωφ βγάζει την τηλεφωνική ατζέντα Smythson. Στο σπίτι του Καραμανλή στην οδό Μονμορανσί δεν απαντά κανείς. Τηλεφωνεί στον εξάδελφό του, Γεώργιο Αβέρωφ που ζει στο Παρίσι. Απαντάει η σύζυγός του, Μαίρη Αβέρωφ, κόρη του Λύσανδρου Καυταντζόγλου. «Σου τηλεφωνώ από το γραφείο του στρατηγού Γκιζίκη». «Τέτοιες ώρες έχεις όρεξη για φάρσα;». Τη διαβεβαιώνει ότι δεν πρόκειται για φάρσα. «Πήγαινε στο σπίτι του Καραμανλή, περίμενέ τον ώσπου να επιστρέψει και δώσε του τον απόρρητο αριθμό του Γκιζίκη». Ο Καραμανλής γνώριζε την οικογένεια Καυταντζόγλου γιατί στην πρώτη επταετία του εγκαινίασε το Καυταντζόγλειο Στάδιο στη Θεσσαλονίκη που χτίστηκε με δωρεά της οικογένειας.
Σε λιγότερο από μισή ώρα χτυπάει το τηλέφωνο του Γκιζίκη. Είναι ο Καραμανλής. Μιλάει πρώτος ο Αβέρωφ και του ζητεί να επιστρέψει το ίδιο βράδυ. Ο Καραμανλής διστάζει, αλλά πείθεται. Μιλούν μαζί του οι στρατιωτικοί Αραπάκης και Παπανικολάου και έπειτα ο Γκιζίκης. Ολοι τού απευθύνουν έκκληση να επιστρέψει αμέσως. Ο Καραμανλής ζητεί πάλι τον Αβέρωφ. Τον ρωτάει αν η εσωτερική κατάσταση είναι υπό επαρκή έλεγχο. «Απάντησα κατηγορηματικώς: “Ναι”. Δεν εγνώριζα βεβαίως τι έλεγα εκείνη την ώρα… Οταν ανέλαβα το υπουργείο Εθνικής Αμύνης, τότε κατάλαβα ότι δεν μετέδιδα την πραγματικότητα…». Λίγο αργότερα, στις 6.30 το απόγευμα, ο Αβέρωφ τηλεφωνεί στον Κανελλόπουλο που συνεχίζει να διαπραγματεύεται με τον Μαύρο. Του ανακοινώνει ότι κάλεσαν τον Καραμανλή. «Δεν υπάρχει θέμα», απαντά ο Κανελλόπουλος. «Κι εγώ ο ίδιος είχα πει ότι είναι ίσως η καλύτερη λύση».
Οταν ο Ευάγγελος Αβέρωφ έδειξε το περίστροφο στον Ιωαννίδη
Ο πρόεδρος της Βουλής Κώστας Τασούλας διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας του Ευάγγελου Αβέρωφ την περίοδο 1980-1990 και γνωρίζει γεγονότα και λεπτομέρειες για την επάνοδο του Καραμανλή. Σε συνομιλία του με την «Κ» λέει: «Ο Καραμανλής επιβλήθηκε χάρη στην τόλμη, στην αποφασιστικότητα και στην ταχύτητα λήψης αποφάσεων, σε αντίθεση με την αναποφασιστικότητα, ολιγωρία και διστακτικότητα άλλων παρ’ ολίγον πρωταγωνιστών. Η περίπτωση Καραμανλή επιβεβαιώνει μια περιγραφή του ηγέτη, σύμφωνα με την οποία ο ηγέτης ούτε ορίζεται, ούτε επιλέγεται, ούτε καν εκλέγεται, αλλά επιβάλλεται εκ των πραγμάτων». Η ταχύτητα των αποφάσεων είναι το αποφασιστικό στοιχείο των πρώτων ημερών της Μεταπολίτευσης, σύμφωνα και με τον ίδιο τον Καραμανλή. Σε συνομιλία του το 1991 με τον καθηγητή και πρώην υπουργό Παιδείας Κωνσταντίνο Αρβανιτόπουλο, ο Καραμανλής είπε: «Το πιο σημαντικό που έκανα ήταν η ταχύτητα των αποφάσεων. Αλλιώς θα μας είχαν βάλει κάτω τα γεγονότα». Η συνομιλία αυτή και άλλα ντοκουμέντα θα δημοσιευτούν στο βιβλίο που ετοιμάζει ο κ. Αρβανιτόπουλος για τον Καραμανλή και θα κυκλοφορήσει το 2023.
Στις 10.00 ώρα Γαλλίας της 23ης Ιουλίου ο Καραμανλής επιβιβάζεται στο αεροσκάφος που του παραχώρησε ο Γάλλος πρόεδρος της Δημοκρατίας Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν. Ταξιδεύουν μαζί του ο Τάκης Λαμπρίας, ο Μιχάλης Λιάπης και ο γραμματέας του, Κώστας Χρυσοστάλης. Μιλάει ελάχιστα. Κρατάει ένα ποτήρι ουίσκι. Πλήθος κόσμου συγκεντρώνεται στο Ελληνικό. Το αεροσκάφος προσγειώνεται στις 02.05. Ο Καραμανλής μιλάει από την ταράτσα του νέου κτιρίου του αεροδρομίου. «Υπάρχουν στη ζωή των εθνών κρίσεις που μπορούν να μεταβληθούν σε ευκαιρίες αναγεννήσεως». Οι επευφημίες καλύπτουν τη φωνή του. Θυμώνει. «Πάψτε, λοιπόν». Κατά κάποιους φώναξε: «Πάψτε, ρεεε». Ο Λαμπρίας άκουσε δίπλα του έναν ηλικιωμένο να λέει:
«Αγριος έφυγε, ίδιος γύρισε»
Ο Καραμανλής, όταν θυμόταν αργότερα την επιστροφή του, έλεγε: «Συχνά σκεπτόμουν τη συγκίνηση που θα δοκίμαζα όταν θα ξαναπατούσα το έδαφος της πατρίδος. Και μπορώ να σας αποκαλύψω ότι με τη σκέψη αυτή εδάκρυζα προκαταβολικά. Κι όμως, ουδέποτε υπήρξα τόσο ψύχραιμος, ουδέποτε είχα τόση αυτοκυριαρχία όση τη στιγμή που έφθανα στο αεροδρόμιο. Και αυτό, γιατί το αίσθημα των ευθυνών που επρόκειτο να αναλάβω ήταν τόσο έντονο, ώστε να πνίγει, να εξαφανίζει κάθε άλλο αίσθημα…»
Μπαίνει στο γραφείο του Γκιζίκη στις 03.10. Ενημερώνεται για μία ώρα. Αρχικά αρνείται να ορκιστεί αμέσως. «Αυτά είναι θέατρον. Αύριο το πρωί θα γίνουν αυτά». Πείθεται όμως από την επιμονή του στρατηγού Γκιζίκη και των στρατιωτικών. Πίστευαν ότι ακόμα και μια μικρή αναβολή, με ανοιχτό το μέτωπο της Κύπρου, ενέχει κινδύνους. Στις 04.15 ορκίζεται σε παρακείμενο χώρο από τον Αρχιεπίσκοπο Σεραφείμ. Το μεσημέρι ορίζει τους πρώτους υπουργούς. Ο Γεώργιος Μαύρος ορίζεται αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών και την επομένη μεταβαίνει στη Γενεύη και συμμετέχει στις διαπραγματεύσεις για τη διευθέτηση του Κυπριακού. Υπουργός Αμύνης, ο Ευάγγελος Αβέρωφ.
Ο Καραμανλής πιστεύει ότι οι διαπραγματεύσεις μπορεί να επιτύχουν. Ο Αμερικανός πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον γράφει στον Καραμανλή: «Δύνασθε να υπολογίζετε στην πλήρη υποστήριξη της κυβέρνησής μου κατά την προσπάθεια αποκαταστάσεως της ειρήνης στην Κύπρο». Στις 27 Ιουλίου αποφασίζεται η μυστική αποστολή πυρομαχικών στην Κύπρο με ιδιωτικά σκάφη. Ο Αβέρωφ στο σημείωμα της απόφασης γράφει: «Παρακαλώ όπως τα σκάφη αυτά να έχουν τη δυνατότητα επικοινωνίας μεθ’ ημών μέσω ασυρμάτου, έτσι ώστε σε περίπτωση συμφωνίας στη Γενεύη να δυνάμεθα να τα ανακαλέσουμε».
Φόβος νέου πραξικοπήματος
Το ενδεχόμενο νέου πραξικοπήματος από στρατιωτικούς πιστούς στον Ιωαννίδη απασχολεί τον Καραμανλή. Πολλά βράδια κοιμάται σε πλοίο και όχι στο «Μεγάλη Βρεταννία». Στις 2 Αυγούστου τίθεται σε διαθεσιμότητα ο Ιωαννίδης. Στις αρχές Αυγούστου οι Τούρκοι ολοκληρώνουν αθόρυβα την αποβίβαση 40.000 στρατιωτών στην Κύπρο. Στις 11 Αυγούστου ο Καραμανλής καλεί τον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων, στρατηγό Μπονάνο στο γραφείο του στρατηγού Γκιζίκη. Ζητεί να αποχωρήσουν από την Αττική οι προσκείμενες στον Ιωαννίδη δυνάμεις, αλλιώς θα καλέσει συλλαλητήριο. Τα τανκς αποχωρούν. Οσοι τα βλέπουν νομίζουν ότι γίνεται νέο πραξικόπημα.
Στις 13 Αυγούστου οι διαπραγματεύσεις καταρρέουν. Ο Μαύρος δεν αποδέχεται την πρόταση του Τούρκου ομολόγου του, Τουράν Γκιουνές, για ομοσπονδία, ελληνοκυπριακά και τουρκοκυπριακά καντόνια και κεντρική κυβέρνηση με περιορισμένες αρμοδιότητες. Ξημερώματα 14ης Αυγούστου ο «Αττίλας ΙΙ» ξεκινάει. Η κατοχή επεκτείνεται στο 36,3% της Κύπρου. Ο Καραμανλής σπεύδει στο Πεντάγωνο. Συνοδεύεται από τον Γεώργιο Ράλλη. Βρίσκονται εκεί ο Αβέρωφ και οι αρχηγοί των Οπλων. Η πρώτη αντίδραση του Καραμανλή είναι να διατάξει επίθεση. Να κατευθυνθούν προς Κύπρο αεροπλάνα και υποβρύχια. Οι στρατιωτικοί εξηγούν τα μειονεκτήματα της απόφασης. Πείθεται. Επικρατεί η ιδέα να σχηματιστεί μια πλήρης μεραρχία και να μεταφερθεί στην Κύπρο με νηοπομπή, με τον Καραμανλή επικεφαλής. Λίγες ώρες μετά ο Καραμανλής βγάζει την Ελλάδα από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Η μεραρχία χρειάζεται πέντε ημέρες για να σχηματιστεί. Στις 19 Αυγούστου η νηοπομπή είναι έτοιμη να ξεκινήσει από την Κρήτη. Ο Καραμανλής ζητεί από τη Βρετανία να εγγυηθεί την επιχείρηση. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίλσον, σε συνεννόηση με την Ουάσιγκτον, αρνείται. Ο Καραμανλής συνειδητοποιεί ότι η μεραρχία, χωρίς κάλυψη και ανεφοδιασμό, αν έφτανε στην Κύπρο, θα έπεφτε στην Κύπρο. Στις 19 Αυγούστου αποφασίζεται να παραμείνει στην Κρήτη. Ο Καραμανλής ίσως δεν περίμενε μια τόσο ισχνή υποστήριξη από τη Δύση. Πάντως, δεν το είπε ποτέ επίσημα.
Στις 22 Αυγούστου ο Αβέρωφ μαθαίνει ότι ο Ιωαννίδης βρίσκεται στο Πεντάγωνο χωρίς να έχει εισέλθει από την κεντρική πύλη. Καλεί στο γραφείο του τον υπεύθυνο ασφαλείας, συνταγματάρχη Πηλιχό. Καθώς συζητούν ανοίγει η πόρτα και μπαίνει ο Ιωαννίδης. Φοράει κοντομάνικο πουκάμισο και σανδάλια. «Τι θέλετε, κύριε ταξίαρχε;» τον ρωτάει ο Αβέρωφ. «Ηρθα να σας πω ότι δεν έχετε λόγο να ανησυχείτε ότι είμαι εμπλεκόμενος σε οποιαδήποτε συνωμοσία». Ο Αβέρωφ βγάζει από το συρτάρι ένα περίστροφο και το αφήνει στο γραφείο. «Κύριε ταξίαρχε, προφανώς είστε μεγάλος συνωμότης, αλλά μπορώ κι εγώ να συνωμοτώ από τη θέση του υπουργού. Πώς ήρθατε στο γραφείο μου απρόσκλητος και ατημέλητος;» Ο Ιωαννίδης ζητεί συγγνώμη, κάνει μεταβολή και φεύγει. Ο άνθρωπος που έπαιξε στα ζάρια την Κύπρο πέθανε στη φυλακή το 2010. Μισόν αιώνα μετά το 1974, η Ελλάδα και η Κύπρος είναι μέλη της Ε.Ε. και της Ευρωζώνης, όπως θα ήθελε ο Καραμανλής. Η κρίση μεταβλήθηκε σε ευκαιρία αναγεννήσεως, όπως πίστευε. Αλλά το τραύμα παραμένει ανοιχτό.