Είναι μία από τις πληγές της ταχύρρυθμης προόδου, μία από τις βαρύτερες παρενέργειες της αλματώδους επιστημονικής εξέλιξης. Τα ψεύδη στην επιστημονική έρευνα. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το καλπάζον κακό, που ενίοτε απειλεί να υπονομεύσει τον επιστημονικό μόχθο, να σκιάσει τα μεγαλειώδη ανθρώπινα επιτεύγματα, μια μεγάλη ομάδα Ευρωπαίων επιστημόνων, μεταξύ των οποίων και δύο Ελληνες ειδικοί, έφτιαξαν έναν «μπούσουλα» ηθικής, ένα «πολυεργαλείο» για την επίτευξη της ακεραιότητας στην έρευνα.
Αλλά ας δούμε πώς ξεκίνησε αυτή η πανευρωπαϊκή προσπάθεια. Από το 2005, όταν ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ των ΗΠΑ Ιωάννης Ιωαννίδης έδειξε ότι «το μεγαλύτερο μέρος των ερευνητικών αποτελεσμάτων που έχουν εκδοθεί είναι ψευδή», εκδίδονται «συνεχώς μελέτες που υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται εξ ορισμού ως αξιόπιστα. Το “ψευδές” των αποτελεσμάτων εκπηγάζει από δύο κατηγορίες αιτιών. Η πρώτη αφορά τα μεθοδολογικά ατοπήματα στον σχεδιασμό, την εκτέλεση και την ερμηνεία ενός πειράματος. Η δεύτερη σχετίζεται με τις στρεβλώσεις στις συνθήκες μέσα στις οποίες εργάζεται ένας ερευνητής, όπως η τεράστια πίεση για παραγωγή δημοσιεύσεων, σε συνδυασμό με την ελλιπή εκπαίδευση των νέων ερευνητών. Αυτές τις στρεβλώσεις επιχειρεί να εξαλείψει η “ακεραιότητα στην έρευνα”, ένα εντελώς νέο επιστημονικό πεδίο», σημειώνει στην «Κ» ο Κώστας Χαριτίδης, καθηγητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ και πρόεδρος της γενικής συνέλευσης το ΕΛΙΔΕΚ (Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας).
Οι τρεις αμαρτίες της επιστημονικής έρευνας –παραποίηση, πλαστογραφία, λογοκλοπή– δεν αφορούν μόνο την επιστημονική κοινότητα. Οπως σημειώνουν ο κ. Χαριτίδης και ο Παναγιώτης Κάβουρας, ερευνητής στο Εργαστήριο Νανοτεχνολογίας του ΕΜΠ, «το πρόβλημα επηρεάζει ποικιλοτρόπως την κοινωνία, διότι η επιστήμη είναι επιφορτισμένη με κρίσιμες ευθύνες, όπως η αντιμετώπιση επιδημιών, η αναγνώριση κινδύνων που ελλοχεύουν από την εφαρμογή μιας νέας τεχνολογίας ή η συνεισφορά γνώσης σε κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις. Επίσης, τίθεται σε κίνδυνο η ευρύτερη δέσμευση της κοινωνίας στην επιστήμη ως όχημα προόδου και ορθολογικής ερμηνείας του κόσμου».
Για να περιοριστούν τα ανησυχητικά ποσοστά απάτης, οι αποσύρσεις ερευνών, οι ανακλήσεις και οι διορθώσεις πορισμάτων «μαζί με Ευρωπαίους εταίρους από περίπου δέκα χώρες συνασπιστήκαμε στο πλαίσιο του προγράμματος SOPs4RI –Standard Operating Procedures for Research Integrity, δηλαδή Πρότυπες Διαδικασίες Λειτουργίας για την Ακεραιότητα στην Ερευνα–, με στόχο να καταρτίσουμε έναν χάρτη οδηγιών, να κατασκευάσουμε ένα σύνολο από εργαλεία για τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, που θα τα βοηθήσει να διασφαλίσουν ότι η έρευνα που διεξάγουν είναι αξιόπιστη», εξηγούν οι κ. Χαριτίδης και Κάβουρας.
«Εμείς, ως Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, δημιουργήσαμε την ηλεκτρονική εργαλειοθήκη για χρήση από τα ιδρύματα αλλά και τον μεμονωμένο ερευνητή ο οποίος αντιμετωπίζει δυσκολίες στη διασφάλιση της φερεγγυότητας της έρευνάς του, ώστε να μπορεί γρήγορα, εύκολα και πρακτικά να επιτυγχάνει ένα υψηλής ποιότητας αποτέλεσμα. Η εργαλειοθήκη αυτή έχει ήδη εγκατασταθεί προς χρήση από τα μέσα Οκτωβρίου στον ιστότοπο του SOPs4RI».
Και το έργο προχωράει, συνεχώς τελειοποιούμενο. Στην πρώτη της μορφή, η εργαλειοθήκη που είναι ήδη διαθέσιμη στο Διαδίκτυο, δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές και παραθέτει τις διαδικασίες τις οποίες πρέπει να ακολουθούν όλοι οι οργανισμοί που διενεργούν έρευνα (πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και εταιρείες).
«Η εργαλειοθήκη θα εξελίσσεται συνεχώς σε μορφή, σε περιεχόμενο και η τελική της έκδοση θα δοθεί προς χρήση λίγο πριν από το τέλος του 2022.
Πιο συγκεκριμένα, εντός του 2021 θα ενσωματωθούν οδηγίες, ειδικά για τους οργανισμούς χρηματοδότησης της έρευνας, αλλά και επιπλέον εργαλεία για τους ερευνητές, τα οποία θα προκύψουν ως αποτέλεσμα της συνεχούς διαβούλευσης μεταξύ των φορέων που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του SOPs4RI», εξηγούν οι κ. Χαριτίδης και Κάβουρας.
Πάντως, ήδη σε αυτή τη μορφή της η εργαλειοθήκη έχει αποσπάσει εξαιρετικές κριτικές, ενώ έχει φιλοξενηθεί και στις σελίδες του περιοδικού Nature, ενός εξωτερικού κριτή του επιστημονικού έργου με πολύ αυστηρά κριτήρια, «που δείχνει το διεθνές ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο».
Αυστηροποίηση κανόνων
Ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των ερευνών που αποκαλύπτονται ψευδείς ή αναξιόπιστες επηρεάζει και την ευρωπαϊκή πολιτική για την έρευνα.
Οπως πληροφορούν την «Κ» οι δύο Ελληνες επιστήμονες, «η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο του επόμενου προγράμματος πλαισίου “Ορίζοντας Ευρώπη”, το οποίο θα διαθέσει στην έρευνα 81 δισ. ευρώ, αναμένεται να αυστηροποιήσει τους κανονισμούς χρηματοδότησης. Οι αιτούντες ενδέχεται να υποχρεώνονται να έχουν στον κανονισμό λειτουργίας τους συγκεκριμένα σχέδια και διαδικασίες για τη διασφάλιση της ακεραιότητας των αποτελεσμάτων τους και όχι να περιορίζονται απλώς σε μια γραπτή βεβαίωση συμμόρφωσης με τα ευρωπαϊκά πρότυπα ηθικής».
Για τη μετάφραση των αρχών της ακεραιότητας σε συγκεκριμένες πρακτικές όσον αφορά την υποστήριξη, την οργάνωση της έρευνας και τη δημοσιοποίησή της, η ομάδα των ερευνητών ταξινόμησε τα εργαλεία σε εννέα θεματικά πεδία (ερευνητικό περιβάλλον, καθοδήγηση, εκπαίδευση, επιτροπές, παραβιάσεις, δεδομένα, συνεργασίες, συγκρούσεις, δημοσιεύσεις). Πιο συγκεκριμένα, από το πώς εκπαιδεύει, καθοδηγεί και αξιολογεί το ίδρυμα έναν νέο ερευνητή, μέχρι το πώς διαχειρίζεται τον ανταγωνισμό και την πίεση που υφίσταται ο ερευνητής για δημοσίευση. Από το πώς γίνεται ο έλεγχος δεοντολογίας και αντιμετωπίζονται οι παραβιάσεις μέχρι το πώς προστατεύονται τόσο οι καταγγέλλοντες την απάτη όσο και οι καταγγελλόμενοι. Από το πώς στήνεται η υποδομή για την κοινή χρήση δεδομένων, το πώς συνεργάζονται ιδρύματα με διαφορετικά συστήματα έρευνας και ανάπτυξης μέχρι το πώς κλείνονται οι συμφωνίες με τη βιομηχανία. Από το πώς αξιολογούνται οι δημοσιεύσεις μέχρι το πώς αυτές δημοσιοποιούνται στο κοινό. «Η κοινωνία πληρώνει για την έρευνα και πρέπει να ενημερώνεται για τα αποτελέσματά της, έχει το δικαίωμα να γνωρίζει πού πηγαίνουν τα λεφτά της», λέει ο κ. Χαριτίδης.
Η ακεραιότητα της έρευνας δεν οικοδομείται εύκολα. Οι παγίδες, πολλές για όσους διεξάγουν κλινικές δοκιμές, εκτιμήσεις περιβαλλοντικών επιπτώσεων, οικονομικές έρευνες κ.ά. Ομως, όπως σε κάθε σύμπαν, η καλή λειτουργία μιας ηθικής πυξίδας εξαρτάται από την αρτιότητα και την ποιότητα της κατασκευής της. Αυτήν επιδιώκει η ευρωπαϊκή επιστημονική ομάδα.