Σε όλη τη ζωή της 40χρονης Δήμητρας, ο αγαπημένος της θείος ήταν από τους πιο κοντινούς της ανθρώπους, πάντα δίπλα της, πάντα πρόθυμος να βοηθήσει. Οι διαφορετικές τους απόψεις όμως σχετικά με την πανδημία κόντεψαν να προκαλέσουν ανεπανόρθωτη ρήξη στη σχέση τους. Ο 60χρονος θείος της Δήμητρας ήταν αρνητής του κορωνοϊού μέχρι να κολλήσει. Η ίδια λέει στην «Κ» πως η ενημέρωσή του γινόταν μέσω ψευδών ειδήσεων στο Facebook.
Την έπαιρνε τηλέφωνο, της έλεγε τι διάβασε, εκείνη το κατέρριπτε με επιχειρήματα, η συζήτησή τους έληγε· μέχρι το επόμενο τηλεφώνημα. Σύντομα η Δήμητρα άρχισε να τον αποφεύγει. Οταν κόλλησε ο ίδιος, πίστεψε πως υπάρχει ο κορωνοϊός, επιμένοντας όμως πως δεν είναι κάτι φοβερό καθώς το πέρασε ασυμπτωματικά. Πείστηκε για τη σοβαρότητα της πανδημίας αφότου ένας συγγενής πέρασε 12 ημέρες στην Εντατική και ένας φίλος του έχασε τη ζωή του πριν καν προλάβει να διασωληνωθεί. «Τώρα όμως», συμπληρώνει η ίδια, «άρχισε να επηρεάζεται από το αντιεμβολιαστικό κίνημα».
«Αν δεν ήμασταν τόσο δεμένοι, λέω με σιγουριά ότι θα τον είχα διαγράψει από τη ζωή μου», τονίζει.
Από την αρχή της πανδημίας, οι θεωρίες συνωμοσίας, οι ψευδείς ειδήσεις και η διαδικτυακή ή μη παραπληροφόρηση έχουν βρει πρόσφορο έδαφος και πολλούς πρόθυμους δέκτες. Τα σενάρια που έχουν αναφερθεί είναι αμέτρητα, ξεκινώντας από το πώς και γιατί ξεκίνησε η πανδημία και φτάνοντας στο ότι το εμβόλιο κατά του κορωνοϊού αλλάζει το DNA ή περιέχει τσιπάκι παρακολούθησης. Γιατί είναι τόσο προσφιλείς οι θεωρίες συνωμοσίας και πώς μπορεί να διεξαχθεί η επικοινωνία όταν οι απόψεις διίστανται;
«Τα fake news ανθούν εκεί όπου υπάρχει ανταγωνισμός και πόλωση», λέει στην «Κ» ο Γιώργος Πλειός, καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος πρόσφατα ολοκλήρωσε ένα βιβλίο για τις ψευδείς ειδήσεις. Θεωρεί πως στην Ελλάδα υπάρχει αυτή τη στιγμή αντιπαλότητα ανάμεσα σε μια θρησκοληπτική και σε μια κοσμική αντίληψη των γεγονότων, ενώ μια άλλη μερίδα ανθρώπων πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας λόγω στερεοτύπων και προκαταλήψεων. «Οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν τη βάση τους στον φόβο και στην έλλειψη ελέγχου», συμπληρώνει.
Ο Βασίλης Παυλόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας στο ΕΚΠΑ, δηλώνει στην «Κ» πως, σύμφωνα με έρευνες που έχουν διεξαχθεί στη χώρα από το πρώτο lockdown, ένας λόγος είναι το πιθανό αίσθημα ανασφάλειας που οδηγεί στην απόδοση μιας αιτίας σε θεωρίες συνωμοσίας –«γενικά οι έρευνες δείχνουν ότι είμαστε από τις χώρες που σκοράρουμε ψηλά στην αποφυγή αβεβαιότητας», λέει–, ενώ άλλος παράγων είναι η χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς. «Το αίσθημα ανασφάλειας και η χαμηλή εμπιστοσύνη δημιουργούν μεγαλύτερη τάση για συνωμοσιολογική σκέψη και αυτή προβλέπει λιγότερη τάση για τήρηση των μέτρων της καραντίνας», ενώ το εμβόλιο εμπίπτει στο ίδιο πλαίσιο.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, έρευνες δείχνουν πως οι άνθρωποι έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας όταν οι ψυχολογικές τους ανάγκες, όπως το να νιώθουν καλά για τον εαυτό τους και τις ομάδες στις οποίες ανήκουν, δεν ικανοποιούνται, λέει στην «Κ» η καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας με ειδίκευση στις θεωρίες συνωμοσίας στο Πανεπιστήμιο του Kεντ Κάρεν Ντάγκλας, ενώ, ειδικά σε περιόδους κρίσης, ψάχνουν τρόπους να αντεπεξέλθουν. Οι θεωρίες συνωμοσίας προκαλούν διαφόρων ειδών αρνητικές συνέπειες, τονίζει, ενώ όσες αφορούν το εμβόλιο είναι «δυνητικά επιβλαβείς, γιατί μπορεί να αποθαρρύνουν τον εμβολιασμό».
«Οταν οι άνθρωποι πιστεύουν σε κάτι πολύ έντονα, γίνονται συχνά προστατευτικοί σε σχέση με τα πιστεύω τους, και έντονες διαφωνίες για θεμελιώδη θέματα μπορεί να βλάψουν τις σχέσεις», σημειώνει η κ. Ντάγκλας. Οπως στην περίπτωση της Δήμητρας, που προαναφέραμε.
Η 58χρονη Αφροδίτη λέει στην «Κ» πως πλέον δεν μπορεί να κάνει παρέα με κάποιους γνωστούς της που πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, γιατί «έχουν απόψεις τόσο φανατικές που καταντάνε επικίνδυνες». Ενα άλλο ζευγάρι δεν συζητάει πια για την πανδημία με την κουμπάρα του, γιατί διαφωνούν για ώρες χωρίς αποτέλεσμα και όλοι τελικώς στεναχωριούνται.
«Ακούμε· δεν κοροϊδεύουμε»
Η λύση, σύμφωνα με τους ειδικούς που μίλησαν στην «Κ», είναι να ακούσει κανείς τι έχει να πει ο συνομιλητής του. Ο ψυχολόγος Νικόλαος-Αλέξιος Σαπκάρης συμπληρώνει πως έτσι κάποιοι ακούνε τον εαυτό τους και συνειδητοποιούν πως πέφτουν σε αντιφάσεις, ενώ γενικά χτίζεται μια σχέση εμπιστοσύνης με τον συνομιλητή.
«Δεν είναι εποικοδομητικό να ξεκινήσει κανείς μια συζήτηση με εχθρικό ή κοροϊδευτικό τρόπο, γιατί αυτό ακυρώνει τις ανησυχίες τους και μπορεί να τους απομακρύνει κι άλλο», λέει η κ. Ντάγκλας. Τόσο εκείνη όσο και ο κ. Πλειός συμφωνούν ως προς τη στρατηγική επίκλησης στην κριτική σκέψη με ερωτήσεις σχετικά με την πηγή ή τον αρθρογράφο μιας είδησης, ενώ ο κ. Παυλόπουλος προτρέπει αντί να προσφέρει κανείς επιχειρήματα και αποδείξεις, να τις ζητάει από τον συνομιλητή του. Πρέπει επίσης να έχει γερό στομάχι, συμπληρώνει, γιατί κάποιος που δεν εμπιστεύεται τους φορείς δεν θα εμπιστευτεί και ένα άτομο που επικαλείται τον ορθολογικό τρόπο σκέψης του οποίου φορέας είναι η επιστήμη.
Ο καθηγητής Λοιμωξιολογίας Νικόλαος Σύψας τονίζει πως, σχετικά με το εμβόλιο, μπορούν να παρατεθούν βασικά επιχειρήματα, όπως το ότι μέσω των εμβολίων αυξήθηκε το προσδόκιμο ζωής των ανθρώπων, ότι τα καινούργια εμβόλια έχουν δοκιμαστεί σε κλινικές μεθόδους που έχουν ελεγχθεί από ανεξάρτητους οργανισμούς, ότι δεν έχουν DNA αλλά RNA. Αλλά το πιο βασικό είναι να μη φέρεται κανείς απαξιωτικά. «Δεν πρέπει να κουνάμε το δάχτυλο», καταλήγει ο κ. Σύψας.
Οι επιστήμονες και ο ρόλος τους
Ο ψυχολόγος κ. Σαπκάρης τονίζει πως οι λέξεις έχουν σημασία. Δεν πρέπει να μιλάμε για «ευθύνη», ψάχνοντας για κάποιον υπαίτιο, αλλά για «ατομική υπευθυνότητα», αναφέρει, τονίζοντας πως η πρωταρχική έμφαση πρέπει να είναι στην ενσυναίσθηση, στην ανθρωπιά και στους ηθικούς κώδικες, ακόμα κι όταν υπάρχει διαφωνία μεταξύ συνομιλητών. «Κάθε κρίση κάνει πιο εμφανή τα στοιχεία της προσωπικότητάς μας, πρέπει να χτιστεί η γέφυρα, πρέπει να δείξουμε σεβασμό», λέει, σημειώνοντας πως κανείς δεν έχει το δικαίωμα να παρεκτραπεί επειδή είναι ορθολογιστής. Αντιστοίχως ο κ. Πλειός αναφέρει πως είναι δικαίωμα του καθενός να πιστεύει ό,τι θέλει και να το λέει, αλλά όχι και να μην ακολουθεί τα μέτρα της οργανωμένης πολιτείας που αποσκοπούν στην προστασία της υγείας. Σημασία έχει επίσης ο τρόπος που επικοινωνείται συχνά η επιστήμη από τους ίδιους τους φορείς της, λέει ο κ. Παυλόπουλος. Οταν επιστήμονες, π.χ., δηλώνουν ότι δεν θα κάνουν το εμβόλιο, είναι σημαντικό να τεκμηριώνουν το γιατί, ούτως ώστε μη ειδικοί που τους έχουν αναγάγει σε «ένα είδος ημίθεων», όπως λέει ο ίδιος, να μην οδηγούνται στην απομυθοποίηση της επιστήμης, αλλά να καταλαβαίνουν τα επιχειρήματα. «Είναι δύσκολο σε προσωπικό επίπεδο να διαχειριστεί κανείς φαινόμενα που έχουν να κάνουν με κοινωνικά αίτια», συμπληρώνει, τονίζοντας πως οι κρίσεις μεγεθύνουν προϋπάρχουσες δυσκολίες. «Δεν περιμέναμε την πανδημία για να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχουν συνωμοσιολόγοι ανάμεσά μας», αναφέρει.