Ο ακτινοσκοπικός έλεγχος στο αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος» αποκάλυψε κάτι απρόσμενο. Στην αποσκευή δεν είχε παραπέσει κάποιο μπουκαλάκι νερό. Ο ταξιδιώτης μετέφερε ένα ανθρώπινο κρανίο. Από πού είχε εξαχθεί, σε άτομο ποιας ηλικίας ή φύλου μπορεί να ανήκε; Στη Μονάδα Δικαστικής Ανθρωπολογίας της Ιατρικής Σχολής Αθηνών θα μπορούσαν να δώσουν απαντήσεις. Εκεί καταφθάνουν εδώ και χρόνια οστά από τα πιο ασυνήθιστα μέρη. Σκελετικά υπολείμματα που έχουν εντοπιστεί μέσα σε κάδους ανακύκλωσης, ακόμη και στον πυθμένα ενός πηγαδιού εξετάζονται εξονυχιστικά για να ξεδιπλωθεί η ιστορία τους, να επιβεβαιωθεί ή να αποκλειστεί το ενδεχόμενο εγκληματικής ενέργειας. Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που θα τους απασχολούσε ένα παρόμοιο εύρημα, αμπαλαρισμένο σε μια βαλίτσα.
«Συνήθως έχουν εξαχθεί παρανόμως από κάποιο κοιμητήριο και προορίζονται για πώληση στο εξωτερικό», λέει στην «Κ» ο Κωνσταντίνος Μωραΐτης, αναπληρωτής καθηγητής Δικαστικής Ανθρωπολογίας και υπεύθυνος της Μονάδας. «Σε μια περίπτωση κάποια κρανία που εντοπίστηκαν στο αεροδρόμιο της Αθήνας θα κατέληγαν σε ένα οδοντοτεχνικό εργαστήριο στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας. Θα τα χρησιμοποιούσαν εκεί για την πρακτική εξάσκηση στην τοποθέτηση εμφυτευμάτων δοντιών». Οι μεταθανάτιες (ταφονομικές) αλλοιώσεις που προκύπτουν στο σκελετικό υλικό, οι χρωματισμοί που μπορεί να φέρει στην επιφάνειά του δύνανται να φανερώσουν τις προηγούμενες συνθήκες φύλαξης.
Η Μονάδα Δικαστικής Ανθρωπολογίας ανήκει στο Εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και στελεχώνεται από μια μεταδιδακτορική ερευνήτρια και πέντε υποψήφιους διδάκτορες με προηγούμενες βασικές σπουδές στη Βιολογία και την Αρχαιολογία. «Από το 1999 αποτελεί το μοναδικό εργαστήριο στην Ελλάδα που ασχολείται με την ανθρωπολογική διερεύνηση ανθρώπινων υπολειμμάτων και οστών δικαστικού ενδιαφέροντος», λέει ο κ. Μωραΐτης. «Στη Μονάδα οι νεκροί διηγούνται τη δική τους ιστορία».
Σε ένα από τα πρωταρχικά στάδια αναγνώρισης το προσωπικό του εργαστηρίου καλείται να διακρίνει εάν κάποιο οστικό τεμάχιο είναι ανθρώπινης ή ζωικής προέλευσης. Υπάρχουν και διάφορα οστεόμορφα υλικά που θα μπορούσαν να ξεγελάσουν το απαίδευτο μάτι. Ενα τμήμα από κοχύλι, ακόμη και τμήμα ξύλου που έχει εκβραστεί από τη θάλασσα ενδέχεται εκ πρώτης όψεως να παραπλανήσουν όσους τα ανακαλύπτουν.
Στη Μονάδα είχαν καταλήξει στο παρελθόν δεκάδες οστικά τεμάχια τα οποία είχαν βρεθεί στην κατοχή ενός άντρα που συνελήφθη στον τελωνειακό σταθμό των Ευζώνων. Αποδείχθηκε ότι προσπαθούσε να φυγαδεύσει στο εξωτερικό τμήματα ιερών λειψάνων, τα οποία είχαν κλαπεί από μονές. «Από την ανθρωπολογική εξέταση προέκυψε ότι πολλά από αυτά δεν ήταν καν ανθρώπινης προέλευσης, οπότε η μητρόπολη που θα τα φιλοξενούσε μας ζήτησε να διαχωρίσουμε όσα ήταν ζωικά», λέει ο κ. Μωραΐτης.
Αφού τεκμηριωθεί η προέλευση, επόμενο βήμα είναι να εξακριβωθεί εάν τα οστά ανήκουν σε ένα ή περισσότερα άτομα. Επειτα οι ερευνητές αποφαίνονται για το φύλο, την ηλικία και το ανάστημα, αναγνωρίζουν σκελετικές κακώσεις οι οποίες μπορεί να σχετίζονται με την αιτία θανάτου και επιχειρούν να προσδιορίσουν τον χρόνο που παρήλθε από τον θάνατο του ατόμου.
Οι ερευνητές αποφαίνονται για το φύλο, την ηλικία και το ανάστημα, αναγνωρίζουν σκελετικές κακώσεις οι οποίες μπορεί να σχετίζονται με την αιτία θανάτου.
Τουλάχιστον δέκα φορές στο παρελθόν τούς έχουν απασχολήσει οστά τα οποία έχουν βρεθεί σε κάδους ανακύκλωσης και αποδεικνύεται έπειτα από την εξέτασή τους ότι είχαν χρησιμοποιηθεί από φοιτητές Ιατρικής. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο κ. Μωραΐτης, υπάρχουν συγκεκριμένα γνωρίσματα που μαρτυρούν την προηγούμενη χρήση αυτών των οστών. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουν λευκή χροιά, γιατί ενδέχεται προηγουμένως να είχαν εμβαπτιστεί σε χλωρίνη για να απομακρυνθούν μαλακοί ιστοί. Μπορεί πάνω τους να υπάρχει σήμανση με μαρκαδόρο ή μολύβι.
Αυτά τα οστά από αζήτητους σκελετούς των κοιμητηρίων μπορούν να αποκτηθούν από φοιτητές με σχετικές άδειες, αλλά δεν υπάρχει μέριμνα για την επιστροφή τους. «Οπότε οι φοιτητές μετά το πέρας των σπουδών τους μπορεί να τα εγκαταλείψουν σε πλαστικές σακούλες. Βρίσκονται έπειτα τυχαία και αποστέλλονται για εξέταση σε εμάς», λέει ο κ. Μωραΐτης.
Οι ανθρωποκτονίες
Επειτα από παραγγελία των αρμοδίων αρχών, οι δικαστικοί ανθρωπολόγοι διερευνούν και ανθρωποκτονίες. Ο υπεύθυνος του εργαστηρίου θυμάται ως πιο χαρακτηριστική μια υπόθεση οστών που βρέθηκαν σε ένα σακ βουαγιάζ στον πάτο ενός μεταλλευτικού πηγαδιού τον Σεπτέμβριο του 2017 στην Αττική. Ενας περιπατητής το είχε εντοπίσει και ειδοποίησε την Αστυνομία.
«Από την εξέταση προέκυψε ότι τα οστά αυτά ανήκαν σε ένα άτομο ηλικίας 50-60 ετών, το οποίο είχε εξαφανιστεί τουλάχιστον προ οκτώ ετών. Είχε δεχτεί δύο πυροβολισμούς από πίσω και εν συνεχεία είχε τοποθετηθεί αρτιμελές μέσα στον ταξιδιωτικό σάκο, τον οποίο οι δράστες έριξαν μέσα στο πηγάδι, όπως προκύπτει από τις κακώσεις που έφερε και ήταν συμβατές με πτώση από ύψος», λέει ο κ. Μωραΐτης. Η ανθρωπολογική εξέταση κατάφερε να αποδείξει σε αυτή την περίπτωση την αλληλουχία των γεγονότων.
Σε μια γωνιά του εργαστηρίου σήμερα βρίσκονται και οστά από μια τρέχουσα διερεύνηση, η οποία λόγω της χρονολογικής ηλικίας των ευρημάτων θεωρείται υπόθεση αρχείου και δεν απασχολεί πλέον τις δικαστικές αρχές. Πρόκειται για σκελετικό υλικό που βρέθηκε σε ασβεστοκάμινο στην Αττική. Στα ασβεστοκάμινα πραγματοποιούνταν το ψήσιμο του ασβεστόλιθου στην ελληνική ύπαιθρο. Τα οστά φέρουν κακώσεις από πυροβόλο όπλο, σε ορισμένα είναι ορατή η πύλη εισόδου και εξόδου της σφαίρας. Μέχρι στιγμής έχει εξακριβωθεί ότι πρόκειται για περισσότερα του ενός άτομα και εικάζεται βάσει ιστορικών πηγών για την περιοχή ανεύρεσής τους ότι μπορεί να προέρχονται από την περίοδο του εμφυλίου. Η έρευνα είναι σε εξέλιξη.
Στη Μονάδα Δικαστικής Ανθρωπολογίας έχουν αναπτύξει και μια νέα ημιαυτοματοποιημένη μέθοδο για να επιλύσουν το ζήτημα του συμφυρμού, όταν δηλαδή σε μια υπόθεση εμπλέκονται πολλά άτομα και οι ερευνητές πρέπει να ξεδιαλύνουν από τα ανακατεμένα οστά ποιο ανήκει σε ποιον. «Σκανάρουμε τα οστά, δημιουργούμε ψηφιακά μοντέλα και τοποθετούμε ψηφιακά τοπόσημα, κάποια συγκεκριμένα σημεία και βάσει αυτών προσπαθούμε να τα ταιριάξουμε μεταξύ τους», λέει η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Ιωάννα Αναστοπούλου. «Τα οστά με την καλύτερη συναρμογή θεωρούμε ότι ανήκουν στο ίδιο άτομο». Αυτή η μέθοδος αναμένεται να τους βοηθήσει στον χειρισμό περιστατικών πιο μεγάλης κλίμακας, όπως στις ταυτοποιήσεις θυμάτων μαζικών καταστροφών.
Το εργαστήριό τους έχει κληθεί να συνδράμει σε παρόμοιες υποθέσεις, όπως το 2018 στην αναγνώριση θυμάτων της πυρκαγιάς στην Ανατολική Αττική. «Λυγίσαμε και εμείς, παρά το γεγονός ότι είμαστε εκπαιδευμένοι να διαχειριζόμαστε τέτοιου είδους περιστατικά, καθώς λόγω της δουλειάς μας έχουμε μάθει να ζούμε στη σκιά του θανάτου», είχε δηλώσει τότε στην «Κ» ο κ. Μωραΐτης. Επειτα από σχετική συμφωνία του ΕΚΠΑ με την Κυπριακή Δημοκρατία εξετάζουν και οστά πεσόντων της τουρκικής εισβολής, με σκοπό να αξιολογήσουν σκελετικές κακώσεις και να καθορίσουν την αιτία θανάτου. Οπως επισημαίνουν, οι πιο δύσκολες περιπτώσεις είναι εκείνες που συνδέουν το θύμα με μια ιστορία, ένα πρόσωπο.
Μέριμνα και για τους τεθνεώτες
Το προσωπικό της Μονάδας Δικαστικής Ανθρωπολογίας συνεπικουρεί τους ιατροδικαστές και σε πρόσφατους θανάτους, σε περίπτωση που πρέπει να εξεταστεί κάποιο συγκεκριμένο οστό (για να διαπιστωθεί για παράδειγμα εάν ο θάνατος επήλθε από απαγχονισμό) ή στις σορούς αγνώστων στοιχείων εφόσον απαιτείται εκτίμηση ηλικίας ή αξιολόγηση σκελετικών κακώσεων. Συχνά, στέλνονται στο εργαστήριό τους και οστά ατόμων αγνώστων στοιχείων ταυτότητας, τα οποία παραμένουν εκεί μέχρι να ταυτοποιηθούν με DNA. Εάν δεν προκύψει κάποια συσχέτιση, φυλάσσονται στο εργαστήριο, σε αρκετές περιπτώσεις για πολλά χρόνια καθώς δεν έχει προβλεφθεί κάποια άλλη λύση.
«Θεωρώ αδιανόητο ανθρώπινα οστά να μη βρίσκονται στον φυσικό τους χώρο, όπως ένα κοιμητήριο, γιατί ουσιαστικά δεν υπάρχει μέριμνα από την πολιτεία για την κάλυψη των εξόδων μεταφοράς και φύλαξης, με ειδική σήμανση έτσι ώστε όταν ταυτοποιηθούν να αποδοθούν στους οικείους τους», λέει ο κ. Μωραΐτης. «Θα πρέπει η πολιτεία να μη μεριμνά μόνο για τους ζώντες, αλλά και για τους τεθνεώτες».
Βίντεο «Κ»: Τα μυστικά των οστών – Το έργο των Δικαστικών Ανθρωπολόγων