Σε ηλικία 94 ετών, έφυγε από τη ζωή την Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου ο Εντμουντ (Μάικ για τους φίλους) Κίλι, ένας Αμερικανός που ήταν Ελληνας, ένας πανεπιστημιακός που ήταν συγγραφέας, ένας μεταφραστής που έκανε την ελληνική ποίηση γνωστή στην Αμερική και στον αγγλόφωνο κόσμο. Ηταν παρών σε όλες τις πτυχές και φάσεις της ελληνικής ποίησης, της ελληνικής ιστορίας, των ελληνικών τραγωδιών από τον Εμφύλιο, τη χούντα και το Κυπριακό μέχρι πρόσφατα.
Στα πραγματολογικά στοιχεία: Ο Εντμουντ Κίλι γεννήθηκε στη Δαμασκό το 1928 και έζησε τα νεανικά του χρόνια στη Συρία, στον Καναδά και στην Ελλάδα. Το 1936, οκταετής, ήρθε στην Ελλάδα όπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως πρόξενος της Αμερικής στη Θεσσαλονίκη (1936-1939). Το 1939, ένα χρόνο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος με τους Ιταλούς, η οικογένεια επιστρέφει στην Αμερική. Ο Κίλι ξαναγυρίζει στην Ελλάδα το 1947 και θα εργασθεί ως εθελοντής στην προσπάθεια ανοικοδόμησης της κατεστραμμένης Ελλάδας. Αν υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ συγγραφέα και μερικών κεντρικών ηρώων των μυθιστορημάτων του δεν θα έλεγα ότι είναι τυχαίο.
Απόφοιτος των Πανεπιστημίων του Πρίνστον και της Οξφόρδης, δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία, δημιουργική γραφή και νεοελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον από το 1954 έως το 1993. Εφτιαξε εκεί την Εδρα Νεοελληνικών Σπουδών, για την οποία νοιαζόταν μέχρι χθες. Για τα μυθιστορήματά του και τις μεταφράσεις του τιμήθηκε με πολλά βραβεία, όπως το Rome Prize της αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών, το Columbia Translation Center/PEN Award, το Harold Morton Landon Award της Ακαδημίας Αμερικανών Ποιητών, το πρώτο ευρωπαϊκό βραβείο για τη μετάφραση ποίησης της ΕΟΚ και το PEN/Ralph Manheim Medal for Translation. Το 1992 εξελέγη εταίρος της αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Επιστημών. Το 2008 τιμήθηκε με το βραβείο «Διδώ Σωτηρίου» της Εταιρείας Συγγραφέων, ενώ το 2001 τιμήθηκε από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος για την ουσιαστική συμβολή του στη μελέτη και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. H μετάφρασή του της «Ιθάκης» του Καβάφη διαβάστηκε στην κηδεία της Τζάκι Ωνάση και την άλλη μέρα ο Καβάφης είχε γίνει ανάρπαστος στην Αμερική. Επίσης ήταν αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Τρία μυθιστορήματα του Κίλι κυκλοφόρησαν στα ελληνικά: ο «Φόνος στον Θερμαϊκό», «Η σπονδή» και «Η σιωπηλή κραυγή της μνήμης – Χορτιάτης 1944», καθώς και άλλα έργα δοκιμιακού και ημερολογιακού χαρακτήρα.
Είχα την καλή τύχη να γνωρίσω τον Μάικ Κίλι σχετικά νωρίς, το 1971. Τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς ήμουν στη Νέα Υόρκη για να παρακολουθήσω το ετήσιο συνέδριο της Modern Greek Studies Association της οποία ο ίδιος, μαζί με τους Πίτερ Μπίεν, Πίτερ Τόπινγκ, Λιλή Μακράκη, Αντώνη Δεκαβάλλε και Τζον Ιατρίδη, υπήρξε συνιδρυτής. Κάποια στιγμή, απ’ το ακροατήριο πετάγεται και παίρνει τον λόγο ο Κώστας Ταχτσής, ο οποίος αρχίζει να καταφέρεται σκαιότατα κατά του (απόντος) Γιάννη Ρίτσου. Ηταν ο Μάικ που σηκώθηκε διαμαρτυρόμενος και είπε στον Ταχτσή να καθίσει κάτω. Βρεθήκαμε ξανά το 1980 στο Σαν Φρανσίσκο, πάλι σε συνέδριο της Modern Greek Studies Association με τον Γ. Π. Σαββίδη και τον Νάνο Βαλαωρίτη. Και ξανά το 1997 στη Νέα Υόρκη, στην παρουσίαση του πρώτου τεύχους του περιοδικού Mondo Greco, και αργότερα το 2000 στο Χάρβαρντ σε συνέδριο που οργάνωσα, ως σύμβουλος Τύπου του προξενείου μας στη Βοστώνη με το πρόγραμμα Κόκκαλη, με θέμα «The Spirit of Greece Inspires» όπου τον είχα καλέσει να ομιλήσει. Και είχα επίσης την εύνοια της τύχης να τον φιλοξενήσω για λίγες ημέρες στην Τήνο, με τη σύζυγό του Μαίρη, το καλοκαίρι του 2008. Και να επισκεφτούμε ένα απόγευμα τον Βλάση Κανιάρη, τον οποίο είχε να δει εξήντα χρόνια – ήταν και οι δύο υπότροφοι του Ιδρύματος Φούλμπραϊτ στη Ρώμη τη δεκαετία του ’50.
Στον Μάικ Κίλι η Ελλάδα οφείλει πολλά. Δεν ήταν μόνο λαμπρός νεοελληνιστής και θερμός φιλέλληνας, αλλά με τις μεταφράσεις του των Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσου, Σικελιανού, Γκάτσου και τον δίγλωσσο τόμο «A Century of Greek Poetry 1900-2000», με τους μεταφραστές Κάρεν βαν Ντάικ, Πίτερ Κόνσταντιν και Πίτερ Μπίεν, έβαλε την ελληνική ποίηση στα βιβλιοπωλεία της Αμερικής.
Στον Εντμουντ Κίλι η Ελλάδα οφείλει πολλά. Δεν ήταν μόνο λαμπρός νεοελληνιστής και θερμός φιλέλληνας, αλλά έβαλε την ελληνική ποίηση στα βιβλιο- πωλεία της Αμερικής.
Ο Μάικ Κίλι υπήρξε ένα πολυσχιδές φαινόμενο των αμερικανικών γραμμάτων. Υπηρέτησε με αφοσίωση, μεράκι, ζήλο και παρρησία για πάνω από εβδομήντα χρόνια πολλές μορφές λόγου: έρευνα, μελέτη, δοκίμιο, μετάφραση, ποίηση, μυθιστόρημα, διήγημα. Κι εκεί που ο μελετητής πάει να τον ορίσει και να τον κατατάξει κάπου, βλέπει ότι κάτι του ξεφεύγει, μιας και το υποκείμενο της έρευνάς του είναι πολλά μαζί αθροίσματα πολλών μορφών λόγου.
Τελευταίο δημοσιευμένο έργο του είναι το ποίημά του «Το φως της ημέρας» (πιθανόν να παραπέμπει στο μοναδικό διήγημα του Καβάφη «Εις το φως της ημέρας»), δημοσιευμένο το καλοκαίρι του 2021 στην επιθεώρηση The Hudson Review. Μεταξύ άλλων, γράφει ο Κίλι: «Η πανούκλα μας έχει διάφορα ονόματα / Κανένα τόσο ωμό όσο ο Μαύρος Θάνατος / Του Μεσαίωνα, ωστόσο ακόμα πιο σκοτεινό / Εκτός κι αν μπορείς να πιστέψεις με κάποιο τρόπο σ’ αυτό το φως / Από μια αναλαμπή τελικής αναγνώρισης / Ή μια προσδοκώμενη αλλόκοτη αυγή / που θα φτάνει πάντα πριν από το τέλος / Να σβήσει τη φρίκη τόσου θανάτου».
Ως άλλος Ιανός ο Κίλι, είχε διττή φύση: Ο μισός ανήκε στην ακαδημαϊκή κοινότητα, ο άλλος μισός στο λογοτεχνικό σινάφι. Ισως όχι ισομερώς. Ομως, έπειτα από τόσα χρόνια που υπηρέτησε τη λογοτεχνία και το κάμπους, τη μετάφραση και τον φιλελληνισμό, μπορώ να πω ότι η διδασκαλία του και το μεταφραστικό του έργο συνυπήρξαν με το συγγραφικό του, διαχέονται το ένα μέσα στο άλλο, έτσι ώστε τα δύο να αλληλοσυμπληρώνονται και η γραφή του να εξισορροπεί την καλλιτεχνική δημιουργία με τους ισχυρούς αρμούς της παιδείας με τη μόρφωση.
Ησουν σοφός και γενναιόδωρος προς όλους, Μάικ, με τίμησες με τη φιλία σου. Ας είναι το έργο σου η παρακαταθήκη των νέων νεοελληνιστών και μεταφραστών. Καλό σου ταξίδι.
* Το τελευταίο βιβλίο του κ. Ντίνου Σιώτη «Αθέατος εχθρός. Ποιήματα από την πρώτη καραντίνα» κυκλοφορεί από την Κοινωνία των (δε)κάτων.