«…Είναι ένας τόπος δύσκολος αυτή η πλατεία. Μας υπενθυμίζει ότι το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη είναι ο πιο βαρύς κρίκος σε μια μακρά αλυσίδα βίας και εξανδραποδισμού. Μας υπενθυμίζει ότι οι Εβραίοι της ήταν αδιάσπαστο κομμάτι ενός πολύχρωμου μωσαϊκού, ότι η “Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων” ήταν ταυτόχρονα και η “Βαβέλ της Μεσογείου”…»
Ηταν Ιανουάριος του 2018 όταν ο τότε δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης εκφώνησε στην τελετή για την Εθνική Ημέρα Μνήμης των Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος έναν συγκλονιστικό λόγο, που θεωρήθηκε ως η καθυστερημένη «μεγάλη συγγνώμη» της πόλης για τη διαχείριση του ζητήματος της μνήμης του εβραϊκού πληθυσμού της που εξοντώθηκε στα κρεματόρια της ναζιστικής Γερμανίας.
Μεταξύ άλλων είχε τονίσει: «Επιθυμούμε η πλατεία Ελευθερίας να είναι ένα σημείο όπου οι δύσκολες, τραυματικές μνήμες όλων των κατοίκων αυτής της πόλης δεν θα ανταγωνίζονται η μία την άλλη, αλλά αντίθετα θα συνυπάρχουν αρμονικά: θα συνδιαλέγονται ζωηρά και θα προωθούν μια κουλτούρα συνύπαρξης και αλληλοσεβασμού ώστε η βαριά κληρονομιά του παρελθόντος να μετατραπεί σε εφαλτήριο ενός καλύτερου μέλλοντος. Η νέα πλατεία Ελευθερίας θα συμβολίζει την περηφάνια όλων των Θεσσαλονικιών για την πόλη τους, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της».
Ο νέος διαγωνισμός
Πέρασαν από τότε τέσσερα χρόνια και κοντά στα δέκα από την απόφαση του δήμου (επί Μπουτάρη) να γίνει η πλατεία, στο κέντρο της πόλης, «πάρκο μνήμης», αλλά ο ιστορικός αυτός χώρος παραμένει πάρκινγκ, με προοπτική να γίνει και πάλι… πάρκινγκ. Η συζήτηση για το μέλλον της έχει φουντώσει με αφορμή την απόφαση της υπό τον κ. Κωνσταντίνο Ζέρβα δημοτικής αρχής να ακυρώσει τον διαγωνισμό της διοίκησης Μπουτάρη, που προέβλεπε τη διαμόρφωσή της αποκλειστικά σε χώρο μνήμης και σε έναν νέο, δικό της, σχεδιασμό να συμπεριλάβει και την κατασκευή υπόγειου πάρκινγκ.
Η αίσθηση, ωστόσο, ότι το έργο ξεκινάει και πάλι από την αρχή με κίνδυνο να καταλήξει στις ελληνικές καλένδες ή να αλλοιωθεί η φυσιογνωμία του χώρου έχει ενεργοποιήσει όχι μόνο τον ανά την Ελλάδα και τον κόσμο εβραϊσμό, αλλά και μερίδα της κοινωνίας και του πνευματικού κόσμου της Θεσσαλονίκης, που έχει ταυτίσει την πλατεία Ελευθερίας με μεγάλα ιστορικά γεγονότα της πόλης.
Γιατί «η πλατεία Ελευθερίας είναι ένας χώρος δημοκρατίας, όπου το 1908 όλοι οι Θεσσαλονικείς, μουσουλμάνοι, χριστιανοί και Εβραίοι, πανηγύρισαν μαζί την ανακήρυξη του οθωμανικού συντάγματος. Είναι επίσης ένας χώρος ξεριζωμού και προσφυγιάς, το σημείο από όπου αναχωρούσαν το 1922-1923 οι μουσουλμάνοι παλιοί Θεσσαλονικείς και όπου ξεμπάρκαραν οι νέοι, οι Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες. Και είναι ένας τόπος μαρτυρίου, δημόσιου εξευτελισμού των Θεσσαλονικέων Εβραίων, όπου το “Μαύρο Σάββατο” της 11ης Ιουλίου 1942 οι Γερμανοί διαπόμπευσαν μπροστά στα μάτια και Ελλήνων χριστιανών 9.000 άρρενες Εβραίους», όπως είχε διακηρύξει στον ιστορικό λόγο του ο τέως δήμαρχος.
Ωσπου το 2007 η πλατεία Ελευθερίας κλήθηκε να «φιλοξενήσει» ένα άλλο «βασανισμένο» εβραϊκό μνημείο, αυτό του Ολοκαυτώματος, που εξελίχθηκε σε μια τραγική ιστορία για το οποίο η πόλη δεν μπορεί να υπερηφανεύεται.
Εξήντα και πλέον χρόνια μετά την εξόντωση των Εβραίων της, η Θεσσαλονίκη δεν είχε ένα μνημείο με το οποίο να αποτίει αιώνιο φόρο τιμής στα 50.000 παιδιά της και χρειάστηκε η διεθνής κατακραυγή και οι πιέσεις ακόμα και του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για να στηθεί μνημείο Ολοκαυτώματος. Αλλά και αυτό, αντί για κάποιο κεντρικό σημείο της πόλης, εξοβελίστηκε το 1997, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Κοσμόπουλου, στα ανατολικά της πόλης, απ’ όπου κατόπιν και νέων σφοδρών διεθνών πιέσεων μετεγκαταστάθηκε σε μια γωνία της πλατείας Ελευθερίας και κατέστη προσβάσιμο στους χιλιάδες τουρίστες.
Με το που ξεκίνησε η προσπάθεια να βγει από την απομόνωση και να δείξει το πολυπολιτισμικό προφίλ της, η πλατεία άρχισε να βιώνει και αυτή τη δική της ταλαιπωρία. Η διοίκηση Μπουτάρη είχε εκπονήσει μελέτη διαμόρφωσής της, όπως και του πέριξ αυτής χώρου, και μάλιστα είχε δοθεί με διεθνή διαγωνισμό σε εργολάβο το όλο έργο.
Προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τη μετεγκατάσταση του μνημείου στο κέντρο της, τη μεταφορά του τερματικού σταθμού των λεωφορείων του ΟΑΣΘ, αλλά και την ανάδειξη γειτονικών κτιρίων, όπως το νεοκλασικό στο οποίο στεγαζόταν το φρουραρχείο της Βέρμαχτ στην Κατοχή, απ’ όπου διηύθυνε την επιχείρηση δημόσιου εξευτελισμού των Εβραίων, το μέγαρο Στάιν κ.ά.
«Μας λένε ότι θα γίνει πάρκινγκ από κάτω και από πάνω πάρκο μνήμης, ακούμε όμως ότι υπάρχουν νερά, αρχαία κ.λπ. Μένει να δούμε αν υπό τέτοιες συνθήκες είναι εφικτό».
Το 2019, όμως, με την έλευση του κ. Ζέρβα στην ηγεσία του δήμου, ήρθαν τα πάνω κάτω. Ο νέος δήμαρχος, συνεπής στις προεκλογικές διακηρύξεις του ότι κάτω από τον χώρο μνήμης πρέπει να κατασκευαστεί υπόγειο πάρκινγκ ώστε να αποφορτιστεί το κυκλοφοριακό, και με αφορμή τη χρεοκοπία εκείνη την περίοδο του εργολάβου που είχε ήδη ξεκινήσει χωματουργικές εργασίες, αντί να αναθέσει το έργο στον δεύτερο ανάδοχο, ως είχε δικαίωμα, το ακύρωσε και ξεκίνησε από την αρχή.
«Πλατεία της απανθρωπιάς»
Οι αντιδράσεις εκδηλώθηκαν σφοδρές. Σε ανακοίνωσή του το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, αφού υπενθύμιζε ότι «η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη έχει ταυτιστεί στη μνήμη των Ελλήνων Εβραίων ως πλατεία του ανθρώπινου εξευτελισμού, ως πλατεία της απανθρωπιάς του ανθρώπου, ως πλατεία που συμβολίζει την αρχή της εκστρατείας εξόντωσης του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης», σημείωνε με νόημα πως «η Πολιτεία, η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι κοινωνικοί φορείς θα αναδείξουν και θα περιφρουρήσουν την ιστορική της μνήμη».
Στον διεθνή αλλά και στον παγκόσμιο εβραϊκό Τύπο καταχωρήθηκαν επικριτικές αναφορές, όπως «κάνουν πάρκινγκ τον τόπο εξευτελισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης» κ.ά., ενώ και ο διάσημος πλέον, εβραϊκής καταγωγής, CEO της Pfizer, Θεσσαλονικιός, Αλμπερτ Μπουρλά, δήλωσε ανοιχτά πως η μνήμη της πλατείας Ελευθερίας ως τόπου μαρτυρίου πρέπει να διαφυλαχθεί και έθεσε το θέμα και στον ίδιο τον δήμαρχο.
Ο κ. Ζέρβας, μιλώντας στην «Κ», υπεραμύνθηκε της επιλογής του και εξαπέλυσε σφοδρότατη επίθεση στον κ. Μπουτάρη. Οπως είπε, στόχος του είναι να αξιοποιήσει τον συγκεκριμένο χώρο ώστε να αποφορτίσει το κέντρο της πόλης από το πρόβλημα της στάθμευσης και ταυτόχρονα να διαμορφώσει την επιφάνεια ως χώρο μνήμης.
Ανέφερε πως η εκπόνηση της σχετικής μελέτης βρίσκεται σε εξέλιξη, με προοπτική να του έχει παραδοθεί έως το τέλος του καλοκαιριού και εντός του 2023 «λογικά να έχουν ξεκινήσει οι εργασίες» διαμόρφωσης. «Οταν ολοκληρωθεί η μελέτη, θα τεθεί σε δημόσια διαβούλευση και θα συζητηθεί στο δημοτικό συμβούλιο, που θα αποφασίσει λαμβάνοντας υπ’ όψιν και τη βούληση των πολιτών. Το πρώτο μέρος της μελέτης μάς παραδόθηκε και κρίνει βιώσιμο το υπόγειο πάρκινγκ στην πλατεία».
Οι επικριτές της αλλαγής σχεδιασμού, ωστόσο, θεωρούν ότι το έργο κινδυνεύει να το «καταπιεί» ο χρόνος, μεμφόμενοι τον δήμαρχο ότι τον ενδιαφέρει το πάρκινγκ και λιγότερο το ιστορικό προφίλ της πόλης. Κατ’ εκείνους, ενδεχόμενη κατασκευή υπόγειου πάρκινγκ θα επηρεάσει αρνητικά τον χώρο της πλατείας (διάνοιξη εισόδων – εξόδων και ως εκ τούτου κυκλοφοριακή συμφόρηση στους γύρω δρόμους), ενώ επισημαίνουν πως κάτω από την επιφάνεια της πλατείας υπάρχουν νερά της θάλασσας, που επηρεάζουν τη στατικότητα, και θα χρειαστούν χρήματα και κυρίως χρόνος για να στεγανοποιηθεί και να κατασκευαστεί χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.
«Για εμάς το έργο μνήμης πρέπει να γίνει και είναι απαράδεκτο να είναι υπαίθριο πάρκινγκ, όπως σήμερα. Μας λένε ότι θα γίνει πάρκινγκ από κάτω και από πάνω πάρκο μνήμης, ακούμε όμως ότι υπάρχουν νερά, αρχαία κ.λπ. Μένει να δούμε αν υπό τέτοιες συνθήκες είναι εφικτό και σε τι χρόνο μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο. Από εκεί και πέρα εμείς δεν μπορούμε να επιβάλουμε στον δήμο το τι θα κάνει», λέει ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Νταβίντ Σαλτιέλ.
«Θα βγω μπροστά»
Ο κ. Γιάννης Μπουτάρης επισημαίνει ότι το πάρκινγκ έχει δύο μεγάλα μειονεκτήματα: «Το ένα, ότι μειώνει τον χώρο της πλατείας και το δεύτερο, ότι δημιουργεί κυκλοφοριακό πρόβλημα στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης. Αν το προχωρήσουν, θα υπάρξουν αντιδράσεις από τον κόσμο και εγώ θα είμαι μαζί τους, θα πρωτοστατήσω, θα βγω μπροστά. Ο κ. Ζέρβας έχει αποδείξει ότι επιδίδεται σε μια προσπάθεια να κατεδαφίσει, να απαξιώσει, να καταργήσει οτιδήποτε έχουμε κάνει. Αν έχει μυαλό, δεν θα προχωρήσει στο πάρκινγκ, αλλιώς θα έχουμε φασαρίες. Και το δηλώνω δημόσια ότι θα είμαι ο πρώτος που θα ξεκινήσει αγώνα».
Εν αναμονή της ολοκλήρωσης της μελέτης, λογικά από το φθινόπωρο, αναμένονται εξελίξεις, με τις δύο πλευρές να βρίσκονται σε θέσεις μάχης και τον κ. Ζέρβα να κατηγορεί ως «μονίμως αντιδρώντα» τον κ. Μπουτάρη. Καθώς όμως η χώρα έχει εισέλθει σε προεκλογική τροχιά, είναι ένα ερώτημα το κατά πόσον η δημοτική αρχή θα ρισκάρει να ανακινήσει ένα ζήτημα που ούτως ή άλλως προκαλεί αντιδράσεις στην κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση, για τον αντιπρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας, Λάζαρο Σεφιχά, «αποτελεί ντροπή για την πόλη να έχει έναν τέτοιο χώρο πάρκινγκ».