Το σπίτι διακοπών στον Μαραθόκαμπο Σάμου ήταν το πρώτο του έργο στην Ελλάδα. Ακολούθησαν κατοικίες στην Πάρνηθα, στην Εκάλη, στου Παπάγου, στο Συκάμινο. Ολες στο όριο, καμωμένες με στατική μαεστρία. Μπετονένια αφαιρετικά πρίσματα. Οι χαράξεις του δυναμικές, η κεντρική ιδέα καθαρή, οι γωνίες αιχμηρές. Αγκάλιασε τη στιβαρή πλαστικότητα του ανεπίχριστου σκυροδέματος. Αυτή η «σύγχρονη πέτρα» θα γίνει το καλούπι των έργων του: η φέρουσα κτιριακή δομή του.
Ακολούθησε πιστά τις βασικές αρχές του Βιτρούβιου στην Πραγματεία του περί Αρχιτεκτονικής: σταθερότητα, ευχρηστία, ομορφιά. Αφουγκράστηκε το «modulor» του Λε Κορμπιζιέ και τις τοπολογικές προσεγγίσεις του Σνότζι. Οι όψεις του μελωδικές εγγραφές σε συγκοπτόμενο τέμπο. Ρυθμικές γεωμετρίες, αρμονικές αναλογίες, χρυσές τομές. Κενά και πλήρη, φως και υλικότητα. Ιδανικές τοπογραφίες διαβίωσης.
Γεννήθηκε το 1960 στον Πειραιά. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια Cornell, NYU, Columbia, Cooper Union. Δίδαξε στη Λωζάννη, στο Μεντρίζιο, στο Μιλάνο, στον Βόλο, στην Αθήνα. Ο Πιερ-Αλέν Κροζέ, καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου θυμάται: «Γνώρισα τον Νίκο πριν από σαράντα χρόνια, μέσω του Λουίτζι Σνότζι, στα εγκαίνια της έκθεσής του στο Μουσείο Αρχιτεκτονικής της Βασιλείας. Η φιλία μας διήρκεσε μια ζωή, κάπου μεταξύ Ελβετίας, Ιταλίας και Ελλάδας. Βοηθοί καθηγητές του Σνότζι στο Πολυτεχνείο της Λωζάννης, συναντηθήκαμε αρχές του ’90 στο Τιτσίνο. Αγαπημένη ανάμνηση: αφού κερδίσαμε τον διαγωνισμό Europan 2 –μαζί με τη σύζυγό μου Κιάρα Ροβέτα– (κατοικίες στο ιστορικό κέντρο του Σπάιερ στη Γερμανία, 1991), πήγαμε στη Ρόδο προσκεκλημένοι του Γιώργου Σημαιοφορίδη στο συνέδριο «κτίζοντας στο κτισμένο». Ηταν το πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα. Εκτοτε θα επισκεπτόμουν συχνά τον Νίκο και την εξαιρετική αρχιτεκτονική του. Τελευταία συναντιόμασταν στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου. Δεν μπορώ να διαχωρίσω τον ταλαντούχο αρχιτέκτονα από τον καλλιεργημένο και παθιασμένο δάσκαλο».
«Ο Νίκος ήταν πάνω απ’ όλα πολίτης του κόσμου, σε μια αρμονική ισορροπία ανάμεσα στη Νέα Υόρκη, στο Λουγκάνο ή στο Μιλάνο και εντέλει στην Αθήνα – μια φυσιογνωμία της αρχιτεκτονικής στο μεταίχμιο της πνευματικότητας και της υλικής πραγματικότητας. Γνωριστήκαμε σε εργοτάξια in progress και σε αίθουσες διδασκαλίας – στο Μεντρίζιο, στα Χανιά, στην Αθήνα. Ηταν πάνω από όλα δάσκαλος. Βρέθηκε κοντά μας από την αρχή του περασμένου χρόνου στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, φέρνοντας μια γόνιμη αύρα ανανέωσης στα μαθήματα του πρώτου έτους. Η απρόβλεπτη επιλογή του ήταν ριζοσπαστική, όπως και ο ίδιος σε όλη τη ζωή του», αναφέρει ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, κοσμήτορας της Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ.
Και είναι αλήθεια ριζοσπαστικός όταν κτίζει στο Νέο Ψυχικό το έργο που θα του χαρίσει το 2017 το βραβείο του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, αναδιατυπώνοντας την τυπολογία της «ελληνικής» πολυκατοικίας. Χωρίς ημιυπαίθριους και βεράντες. Εναν σμιλευμένο μονολιθικό όγκο, χωρίς την έντονη οριζόντια συνιστώσα των εξωστών, χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής πολυκατοικίας. Και ενώ «ο βίος στην Ελλάδα είναι υπαίθριος», όπως σωστά βροντοφωνάζουν ο Περικλής Γιαννόπουλος και ο Αρης Κωνσταντινίδης, ο Κτενάς τολμάει να πειράξει την κάτοψη φέρνοντας το «μέσα-έξω», θέτοντας την πολυκατοικία «Inside-Out» στην κρίση μας: είναι ή δεν είναι «Δοχείο ζωής»;
Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικά «μοντέρνο» συντακτικό και βάζοντας (για λίγο) στην άκρη το γυμνό μπετόν, δίνει τη δική του ερμηνεία διαβίωσης στην πόλη. Η πολυκατοικία δεν ανοίγεται συνθετικά στο τοπίο, παρά «κλείνεται» στο κέλυφός της. Για ποιο τοπίο άλλωστε μιλάμε; Εκείνο των απέναντι πολυκατοικιών;
«Ηταν πάνω από όλα πολίτης του κόσμου, σε μια αρμονική ισορροπία ανάμεσα στη Νέα Υόρκη, στο Λουγκάνο ή στο Μιλάνο και εντέλει στην Αθήνα».
Τουναντίον, οριοθετεί τις δικές του «υπαίθριες» διαδρομές μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, πόλης και κατοικίας. Τους προσωπικούς του «ενδιάμεσους χώρους». Εκμεταλλεύεται τον κενό «ακάλυπτο» ως χώρο υποδοχής, σχεδιάζοντας το κεντρικό κλιμακοστάσιο υπαίθριο, ανοιχτό στον ουρανό. «Βγαίνεις για να μπεις», έλεγε.
Συνθέτει τις όψεις ως μάτριξ κενών και πλήρων, ένα πλέγμα από υαλοστάσια που σμιλεύονται στην ξύλινη επιδερμίδα. Αναμετρώνται με τη σκιά και τον ήλιο, καδράρουν την πόλη, ανοίγουν και εξαφανίζονται προσκαλώντας το φως και τον αέρα, σε μια ημιδιάφανη αμεσότητα με το αστικό τοπίο. Ξύλινα πανέλα λειτουργούν ως χρηστικοί χώροι, μεταμορφώνονται σε οριζόντιες σχισμές κόβοντας στα τρία τους ορόφους.
Ο «κήπος» στο βατό δώμα, αναπόσπαστος χώρος διαβίωσης στα έργα του, αποτελεί ευθεία αναφορά στα πέντε σημεία της διακήρυξης της Νέας Αρχιτεκτονικής του Λε Κορμπιζιέ, ενώ οι χάρτες και οι αεροφωτογραφίες είναι από τα πρωταρχικά αρχιτεκτονικά του εργαλεία.
Τα κτίριά του συνδιαλέγονται με το τοπίο. Για τη διπλοκατοικία στου Παπάγου έχει πει: «Ενα μέρος της βγαίνει να ψάξει την πόλη». Η ογκοπλαστική δεινότητα του Κτενά βασίζεται στην προσεκτική ανάγνωση του αναγλύφου. «Ενα κτίριο, όσο ωραίο και να είναι, αν είναι λάθος τοποθετημένο στον χώρο, δεν έχει αξία».
«Από τις αστικής κλίμακας μελέτες μέχρι τις εξαιρετικής ποιότητας πραγματοποιημένες κατοικίες του, είναι εντυπωσιακή η δημιουργία εμπνευσμένων χώρων κατοίκησης στις λιτές, στιβαρές και άριστα επιμελημένες μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια συνθέσεις του», επισημαίνει ο Ηλίας Κωνσταντόπουλος, πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, ενώ ο Τάσος Μπίρης, ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ σε άρθρο του, το 2003, γράφει: «Καιρό είχα να δω χτισμένη μια δήλωση για την αρχιτεκτονική τόσο καθαρή και αφαιρετική, τόσο νέα αλλά και τόσο παλιά, ώστε να έχει τον χαρακτήρα του προτύπου».
Θυμάμαι το χιούμορ του σε διάλεξη, σχετικά με τις τρεις κατοικίες στον μακρινό Ισημερινό, το πρώτο του έργο. Σαν να έπαιρνε ελαφριά την αρχιτεκτονική της ζωής. Σαν όλα να έβγαιναν αβίαστα. Ακολουθώντας με πάθος τη μονοκονδυλιά της νεωτεριστικής του «ηθικής».
«Ο Νίκος τηρούσε με συνέπεια, στην αρχιτεκτονική και τη ζωή, τις ίδιες αρχές. Απόλυτος και ασυμβίβαστος. Αναζητούσε τη γνησιότητα. Την αλήθεια, τη μοναδικότητα, την πραγματική αξία. Κάθε άνθρωπος που τον γνώριζε φέρει μια ιδιαίτερη εικόνα της πολύπλευρης προσωπικότητάς του, ένα κομμάτι από τον πλούτο και το βάθος της ευφυΐας του που αναδυόταν μέσα από την αντανάκλαση της κάθε προσωπικής σχέσης. Αν κάποιος συλλέξει τις εικόνες, ίσως μπορέσει να ανασυνθέσει το σύνολο αυτής της ιδιαίτερης προσωπικότητας, που ανεξάρτητα από τον τόπο και τις συγκυρίες φέρει έναν χαρακτήρα οικουμενικό όσο και η αρχιτεκτονική του», λέει συγκινημένη η αρχιτέκτονας Κατερίνα Βασιλάκου (AVW Architecture), παντοτινή συνοδοιπόρος του Νίκου Κτενά.