Ερχόταν πάντοτε με το που χάραζε, νωρίς το πρωί, με το τζιπ. Το πρώτο φως στον αρχαιολογικό χώρο αποκάλυπτε τις εργασίες της προηγούμενης ημέρας και ο Δημήτρης Παντερμαλής ήθελε να είναι εκεί, στην ανασκαφή. Η Ελένη Μανακίδου, πρόεδρος σήμερα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στον Τομέα Αρχαιολογίας/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ (όπου και δίδαξε αρχικά ο Δ. Παντερμαλής), έχει ζωντανή έως σήμερα αυτή την εικόνα. «Αν και ταυτίστηκε τα τελευταία χρόνια με το νέο Μουσείο Ακρόπολης», μου λέει από το τηλέφωνο, «για εμάς τους φοιτητές του παρέμεινε κυρίως ο ακούραστος ανασκαφέας στο Δίον Πιερίας του Μακεδονικού Ολύμπου. Γυρνούσε σε όλα τα σκάμματα, μοίραζε συμβουλές και καλά λόγια, οργάνωνε το μουσείο και δεχόταν τις ατελείωτες επισκέψεις των επισήμων με στωική διάθεση. Τα έκανε όλα αυτά με τον ίδιο ακούραστο ενθουσιασμό μέχρι που αποσύρθηκε».
Η κ. Μανακίδου πέρασε ως φοιτήτρια περίπου δύο χρόνια στο Δίον, έργο ζωής για τον Δ. Παντερμαλή. «Ξαναζωντάνεψε, ενεργοποίησε την ανασκαφή στο Δίον το 1973, ανασκαφή παλαιότερη και από τη Βεργίνα και τους Φιλίππους. Είχε φροντίσει να βρεθούν τα απαραίτητα κονδύλια επί εποχής Κωνσταντίνου Καραμανλή ώστε να ανεγερθεί το μουσείο του Δίου, πράγμα που κατάφερε, έχοντας στήριγμα το μεγάλο ενδιαφέρον του ίδιου του Καραμανλή. Μέχρι και που συνταξιοδοτήθηκε και αφότου έφυγε στην Αθήνα από το 2000 για να αναλάβει τον Οργανισμό Ανέγερσης του Μουσείου Ακροπόλεως, και από το 2008 που έγινε διευθυντής του, δεν έπαψε να ασχολείται με το Δίον. Μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος έδωσε το έναυσμα και πρωτοστάτησε, από το 1996 και μετά, για να δημιουργηθεί το λεγόμενο Αρχαιολογικό Πάρκο του Δίου. Πίστευε ακράδαντα ότι πρέπει να υπάρχει άμεση σύνδεση των αρχαιοτήτων με το φυσικό τους περιβάλλον. Αυτά τα πράγματα δεν συμβαίνουν συχνά στη χώρα μας».
Ο κ. Πέτρος Θέμελης, σημαντικός αρχαιολόγος με μεγάλο έργο, της ίδιας γενιάς με τον Δ. Παντερμαλή («Η αλήθεια είναι ότι εγώ ήμουν λίγο παλαιότερος», μου λέει από το τηλέφωνο), Μακεδόνας και εκείνος όπως ο Δ. Παντερμαλής («Πατριώτης Σαλονικιός είμαι, όπως ήταν κι εκείνος»), θέλει να μου τονίσει ότι «Ο Δημήτρης ήταν σπουδαίος ανασκαφέας, αυτός ανέδειξε το Δίον, αυτό το ιερό των Μακεδόνων, μια ολόκληρη μακεδονική πολιτεία στην ουσία».
Ο Π. Θέμελης μιλάει από καρδιάς με μεγάλο –και ανυπόκριτο– θαυμασμό για «τον παλιό του φίλο και συνάδελφο». «Γνωριστήκαμε στα φοιτητικά μας χρόνια. Ημαστε παιδιά της Κατοχής και γαλουχηθήκαμε με τις αξίες της γενιάς του ’30. Πρώτος εκείνος διακρίθηκε από τη γενιά μας. Επέστρεψε με λαμπρές σπουδές από τη Γερμανία (σ.σ. από το Φράιμπουργκ, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1968), η οποία τότε ήταν το απόλυτο κέντρο των αρχαιολογικών σπουδών (αλλά δυστυχώς όχι πια), είχε πρωτοποριακές –και προοδευτικές πολιτικά– απόψεις και έγινε ένας ευπατρίδης της αρχαιολογίας».
«Είχε το ταλέντο να ενθουσιάζει τον άλλο. Θα έλεγα ότι ήταν από τους τελευταίους μιας γενιάς που είχε αυτή την ικανότητα: να εμπνέει».
Ο κ. Θέμελης λέει κάτι χαρακτηριστικό: «Δεν τον θυμάμαι να χάνει ποτέ τον έλεγχο του εαυτού του και, θα έλεγα, ότι έκανε κάτι μοναδικό για τα δεδομένα της δικής μας γενιάς η οποία δεν διδάχθηκε ποτέ αυτό που λέμε διαχείριση, μάνατζμεντ. Θυμάστε τι τράβηξε μέχρι να χτιστεί το Μουσείο της Ακρόπολης, πόσες φορές τον πήγανε στα δικαστήρια; Ο Δημήτρης ήταν εκπληκτικός αυτοδίδακτος μάνατζερ μουσείων. Εφτιαξε το μουσείο στο Δίον και έφτιαξε επίσης έναν μουσειακό οργανισμό που δουλεύει ρολόι – το Μουσείο της Ακρόπολης».
Εκεί, ένας από τους πολλούς ανθρώπους που συνεργάστηκαν στενά μαζί του επί σειράν ετών, ήταν η Κορνηλία Χατζηασλάνη, η οποία διετέλεσε υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο Μουσείο Ακροπόλεως και σήμερα μου μιλάει για τον Δ. Παντερμαλή με έκδηλη συγκίνηση. «Είχε τεράστιες διοικητικές ικανότητες», λέει με έμφαση, για να προσθέσει με θλίψη, «το πνεύμα του ήταν ακμαίο έως την τελευταία στιγμή, το σώμα του όμως τον πρόδωσε».
Οι επαφές της με τον Δ. Παντερμαλή ήταν πολύ συχνές. «Ηταν πολύ ανθρώπινος», θυμάται, «μα και αυστηρός εκεί που έπρεπε. Διέθετε κοινό νου μα και ιδιαίτερη ευφυΐα, ήταν εύστροφος, είχε αίσθηση του χιούμορ και ήταν ευχάριστος στην παρέα – αρκεί να ήταν η παρέα του. Πραγματικά, δεν ξέρω πού θα ήμαστε χωρίς τη δική του συμβολή, όχι μόνον στο Μουσείο της Ακρόπολης».
Σε αυτό συμφωνούν μάλλον όσοι τον γνώρισαν. Η κ. Μανακίδου υπογραμμίζει το πολυσχιδές της προσωπικότητάς του και όταν τη ρωτώ για τις περίφημες διοικητικές ικανότητες του Δ. Παντερμαλή, αποκρίνεται αμέσως, «μα είχε πειθώ και ικανότητα να διεκδικεί και να πετυχαίνει πράγματα. Και να σας πω κάτι ακόμα: είχε το ταλέντο να ενθουσιάζει τον άλλο. Για τους φοιτητές του αυτό, έτσι όπως τον έζησα και εγώ τότε, αλλά και στη συνέχεια, ήταν εξαιρετικά σημαντικό. Θα έλεγα ότι ήταν από τους τελευταίους μιας γενιάς που είχε αυτή την ικανότητα: να εμπνέει. Αυτό είχε ο Ανδρόνικος, αυτό συνέχισε και ο Παντερμαλής». Ο Μανόλης Ανδρόνικος υπήρξε καθηγητής του Δ. Παντερμαλή στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα του ΑΠΘ, όπως καθηγητής του ήταν και ο Γεώργιος Μπακαλάκης, από τον οποίο πήρε και τη σκυτάλη στο Δίον.
Το βιβλίο
Η εκδότρια Ραχήλ Καπόν με πληροφορεί πως είχε ένα βιβλίο στα σκαριά που θα υπέγραφαν από κοινού ο Δημήτρης Παντερμαλής με τον Αγγελο Δεληβορριά με θέμα τα εκθέματα του Μουσείου Ακροπόλεως. Η έκδοση θα εμπλουτιζόταν από ωραίο φωτογραφικό υλικό του Σωκράτη Μαυρομάτη. «Το βιβλίο», μας λέει η κ. Καπόν, «θα τιτλοφορούνταν “Φως και σκιά”. Είχαμε βρεθεί όλοι μαζί στο γραφείο του Παντερμαλή στο Μουσείο Ακροπόλεως, με το που ανέλαβε τη διεύθυνση, και συμφωνήσαμε να κάνουμε αυτή την έκδοση. Η φωτογράφιση έγινε, έχουμε όλες τις φωτογραφίες, ο Δεληβορριάς ολοκλήρωσε και παρέδωσε το δικό του κείμενο, απέμενε το κείμενο του Δ. Παντερμαλή. Κάθε τόσο που τον έβλεπα μου έλεγε, “δεν έχω τελειώσει ακόμα, γειτόνισσα”. Η προσφώνηση ήταν επειδή τα γραφεία των εκδόσεων Καπόν βρίσκονται δίπλα στο Μουσείο. Δυστυχώς, αυτό ήταν κάτι που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο ακάματος Παντερμαλής…».
Για τον Πέτρο Θέμελη, ο «παλιός του φίλος» θα είναι πάντοτε ταυτισμένος «με δύο κέντρα: τη Μακεδονία και το αθηναϊκό άστυ». Για τους πρώην φοιτητές του, που πέρασαν και από τις ανασκαφές στο Δίον, ο παλιός τους καθηγητής δεν έφυγε ποτέ από εκεί. «Το Δίον ένιωθε ότι ήταν το σπίτι του», λέει η κ. Μανακίδου, «όλο το χωριό το ένιωθε σαν σπίτι του, είχε, ξέρετε, άμεση σχέση και με τον απλό κόσμο, όχι μόνον με τους φοιτητές του και τους άλλους συναδέλφους του και με τις αρμόδιες υπηρεσίες, γι’ αυτό και του δόθηκε ο τίτλος του επίτιμου δημότη. Δεν είναι τυχαίο ότι εκεί άφησε την τελευταία του πνοή και εκεί θα ταφεί» (σ.σ. η συζήτησή μας έγινε πριν από την κηδεία του). Υπάρχει μια φράση του που επαναλάμβανε συχνά και έχει μείνει έως σήμερα στη μνήμη της κ. Μανακίδου: «Στον Ολυμπο βρήκα την ανάσα μου»…