Ακούστηκε τις μέρες αυτές ότι τον Κωνσταντίνο και τα γεγονότα της βασιλείας του θα τα κρίνει η Ιστορία, με κεφαλαίο το γιώτα. Η ιστορία όμως δεν είναι ένα πρόσωπο που στέκεται στο υπερπέραν, έξω και μακριά από εμάς, που θα κρίνει ό,τι συνέβη στη δίκαιη ζυγαριά της σε έναν ευθετότερο χρόνο. Αυτή η αντίληψη αφενός ανακαλεί την ετυμολογική ρίζα του όρου, τον «ίστορα», ο οποίος στην αρχαιοελληνική γραμματεία έχει τη σημασία του έμπειρου κριτή και σοφού, και αφετέρου καθιστά την ιστορία ένα υποκατάστατο του Θεού σε ένα εκκοσμικευμένο σύμπαν. Δείχνει ότι έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε ότι, εντέλει, όταν τα γεγονότα θα έχουν εκτυλιχθεί μέχρι τις έσχατες συνέπειές τους, ένας αδέκαστος και αμερόληπτος κριτής θα αποδώσει δικαιοσύνη. Δείχνει, όμως, επίσης, ότι εμείς διστάζουμε να αναλάβουμε το έργο αυτό και το αναθέτουμε σε ένα εξιδανικευμένο –και ανύπαρκτο– ον που μας υπερβαίνει. Δεν έχουμε εμπιστοσύνη στη δική μας κρίση. Φοβόμαστε ότι θα είναι υποκειμενική, ανώριμη, συσκοτισμένη ακόμη από τα πάθη της εποχής και από την αναπόφευκτη άγνοια όλων των δεδομένων. Είναι ακόμη αποποίηση της ευθύνης και ίσως υπεκφυγή.
H αποθέωση όμως της ιστορίας μπορεί να είναι απλώς μια μεταφορά και να παραπέμπει σε μια μελλοντική κρίση των ιστορικών, όταν τα πάθη και τα αισθήματα θα έχουν καταλαγιάσει και θα μπορούν, κρίνοντας απερίσπαστοι, να συμφωνήσουν για το πώς πραγματικά έχουν τα πράγματα, να βρουν ποιος πραγματικά είχε δίκιο και ποιος άδικο. Αλλά κι αυτή η προσδοκία είναι απατηλή. Ποτέ δεν θα ομονοήσουν οι ιστορικοί. Οχι γιατί δεν μπορούν να είναι αντικειμενικοί όπως λέγεται συχνά, αλλά γιατί κάθε φορά τίθενται νέα ερωτήματα και ορίζονται λίγο, ή πολύ, διαφορετικά τα προβλήματα. Κανείς δεν έχει την αξίωση να αδειάσουν τον νου τους οι ιστορικοί από κάθε πολιτική, ιδεολογική, θρησκευτική, φιλοσοφική πεποίθηση. Ενας άδειος νους είναι ένας άχρηστος νους. Ούτε μπορεί να εξαλείψει ο οποιοσδήποτε άνθρωπος την οπτική του γωνία, τη θέση από την οποία βλέπει τα πράγματα. Κανείς δεν έχει τη «θέα από το πουθενά». Πάντα βρίσκεται σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αυτό, όμως, δεν απαξιώνει την κρίση του.
Εμείς οι κοινοί θνητοί είμαστε αυτοί που μελετάμε τα γεγονότα του παρελθόντος, εμάς απασχολούν και εμείς τα κρίνουμε. Εμείς, και πρωτίστως η κοινότητα των ιστορικών, θέτουμε τα κριτήρια για το τι είναι έγκυρο. Κρίνουμε το παρελθόν συνεχώς, είτε ρητά, είτε σιωπηρά. Είτε το κάνουν οι επαγγελματίες ιστορικοί, είτε η λεγόμενη δημόσια ιστορία, είτε όλοι εμείς με τη στάση μας καθημερινά και σε πιο κομβικές στιγμές. Το παρελθόν έχει ζωτική σημασία για μας, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά. Συγκροτεί αυτό που είμαστε. Γεννιόμαστε αδαείς και ανερμάτιστοι. Και μέσα από την εκπαίδευση και την κοινή ζωή, μας παραδίδεται η κιβωτός της ανθρωπότητας που είναι η ιστορία σε όλες τις πτυχές της. Αυτά που θα διδαχθούμε, αυτά που θα συζητήσουμε, θα επερωτήσουμε και θα αναζητήσουμε, οι μνήμες που θα διασωθούν και θα ακούσουμε, θα χτίσουν την ταυτότητά μας και θα προδιαγράψουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία μας. Είναι δική μας ευθύνη σήμερα, όχι κάποιων άλλων στο μέλλον, να γνωρίσουμε τι συνέβη, πώς φθάσαμε εδώ που είμαστε.
Το ενδιαφέρον για το παρελθόν μπορεί να είναι μια βαριά μπάλα δεμένη στα πόδια μας που μας καθηλώνει, μας εμποδίζει να ζήσουμε κοιτώντας μπροστά, που μας βυθίζει και μας εγκλωβίζει σε αραχνιασμένους κόσμους. Μπορεί όμως να μας δίνει την αυτοπεποίθηση για το άλμα στο μέλλον. Μπορεί να μας απαλλάξει από προκαταλήψεις, τετριμμένες επαναλήψεις, παγιωμένες και καθησυχαστικές ερμηνείες, να αποκαλύψει εναλλακτικές δυνατότητες, αν αμφισβητήσουμε βεβαιότητες, εγείρουμε νέες απορίες και επερωτήσουμε αυτονόητα. Πηγαίνοντας πίσω με νέους τρόπους, μπορούμε να δούμε το χθες αλλά και το σήμερα με νέο βλέμμα. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από το παρελθόν. Παρότι εξ ορισμού απόν, παρότι συντελεσμένο και απαρασάλευτο, παρότι γεμάτο νεκρούς, βρίσκεται πάντα ζωντανό ανάμεσά μας. Μας συστήνει, μας απασχολεί, είναι η σκιά που μας ακολουθεί, άλλοτε ως σκέπη κι άλλοτε ως απειλή.
Είναι δική μας ευθύνη σήμερα, όχι κάποιων άλλων στο μέλλον, να γνωρίσουμε τι συνέβη, πώς φθάσαμε εδώ που είμαστε.
Το κρίσιμο είναι, όπως λέει ο Νίτσε, να βρίσκουμε εκείνη την ισορροπία ώστε το παρελθόν «να μην αποβαίνει ο νεκροθάφτης του παρόντος». Να μπορούμε να το αφήνουμε πίσω μας, ώστε να μη μας συνθλίβει, να μην αναστέλλει τη δράση μας.
Στην πολιτική μας ζωή υπάρχουν δυνάμεις που βουλιάζουν στο παρελθόν γιατί δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του μέλλοντος και κάνουν άοκνες, αλλά άπνοες, προσπάθειες, με κάθε αφορμή, να σύρουν τη χώρα σε παλιές αναμετρήσεις και αντιμαχίες, ανακυκλώνοντας απολιθωμένα συνθήματα. Αλλά, για να θυμηθούμε τον Κίρκεγκαρντ, «η ζωή πρέπει να κατανοείται κοιτάζοντας πίσω. Ξεχνάει, όμως, κανείς την άλλη αρχή, ότι πρέπει να τη ζούμε κοιτάζοντας μπροστά».
Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ. Το τελευταίο βιβλίο της είναι το «Φιλοσοφία της Ιστορίας» (εκδ. Πόλις, 2021).