Δεκαετίες μετά μπορούσαν να αναζητήσουν μόνο σπαράγματα της ιστορίας. Στα τέλη Μαρτίου, Γερμανοί ερευνητές χτένισαν με ειδικά ραντάρ, μαγνητόμετρα και drones τις πλαγιές σε μια απόκοσμη γωνιά της Φθιώτιδας. Βρίσκονταν σε μια σκηνή εγκλήματος, κοντά στον παροπλισμένο σιδηροδρομικό σταθμό της Καρυάς. Κινούνταν με οδηγό ένα σπάνιο φωτογραφικό ντοκουμέντο του 1943 και λιγοστές διαθέσιμες μαρτυρίες επιζησάντων.
Ακόμη κι αν έχει αλλάξει το τοπίο από τα αγριόχορτα που θέριεψαν και το πολυετές πλιάτσικο που απογύμνωσε τις ράγες, υπήρχε ένα σημάδι που δεν μπορούσαν να αγνοήσουν. Μπροστά τους ορθωνόταν ένας λόφος 20 μέτρων. Κομμένος στα δύο, σχηματίζει ένα μεγάλο «V». Τον είχαν σκάψει με φτυάρια, αξίνες και τα χέρια εκατοντάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης σε καταναγκαστικά έργα των ναζί το καλοκαίρι του 1943.
Η ομάδα από το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρουκ κατέγραψε και αποτύπωσε όλη την περιοχή σε βίντεο και φωτογραφίες για να μπορέσει έπειτα να συνθέσει τρισδιάστατα μοντέλα της. Είχε όμως να ερευνήσει και κάτι ακόμη, τις μαρτυρίες για την πιθανή ύπαρξη κάποιου μαζικού τάφου στην ευρύτερη περιοχή.
Το σπάνιο τεκμήριο
Ηταν Απρίλιος του 2002 όταν ο ηλεκτρολόγος μηχανικός, διπλωματούχος του Πολυτεχνείου του Μονάχου και λάτρης της Ιστορίας, Ανδρέας Ασσαέλ, εντόπισε σε μια αγορά αντικών στο Μόναχο ένα άλμπουμ με φωτογραφίες της γερμανικής οργάνωσης Todt, η οποία ανέθετε σε γερμανικές εταιρείες την εκπόνηση τεχνικών έργων στις κατεχόμενες χώρες. «Ηταν ένα χοντρό ντοσιέ. Ξεκινούσε με τον χάρτη της Ελλάδας και ακολουθούσαν 400 φωτογραφίες από εργασίες. Τις είχε βγάλει ο Γερμανός μηχανικός για να τεκμηριώσει στην εταιρεία τη δουλειά του», λέει στην «Κ» ο κ. Ασσαέλ, ο οποίος συλλέγει φωτογραφίες από τα χρόνια της Κατοχής.
Κατάφερε να διακρίνει σε μία από αυτές τις εικόνες τη φιγούρα ενός εργάτη που έφερε ένα αστέρι στο πέτο. Πάνω από τη φωτογραφία υπήρχε η επιγραφή: «Καρυά, οι εργάτες έρχονται». Αγόρασε το άλμπουμ και τα επόμενα χρόνια πραγματοποίησε τη δική του επίμονη έρευνα για να συνθέσει την ιστορία. Η οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη ήταν από τις λιγοστές που είχαν γλιτώσει με τη βοήθεια Χριστιανών συμπολιτών τους και δεν στάλθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου.
Οπως διηγείται ο κ. Ασσαέλ, κατάφερε να εντοπίσει αρχικά έναν από τους επιζήσαντες στο κάτεργο της Καρυάς, τον Σαμ Ναχμία, και του επέδειξε τις φωτογραφίες. «Ηταν τυχερός γιατί ενώ είχε χτυπηθεί άσχημα στο πόδι, ο επικεφαλής του εργοταξίου του χάρισε τη ζωή και τον έστειλε στο νοσοκομείο, αντί να τον σκοτώσει επιτόπου», λέει. «Η δουλειά έγινε με φρικτές συνθήκες, μέρα και νύχτα, με δυναμίτη, βούρδουλα και εκτελέσεις. Τους έδιναν ελάχιστο νερό όλη τη μέρα και για φαγητό ένα μουχλιασμένο κομμάτι ψωμί και μια λαχανόσουπα. Περιγράφεται ως το χειρότερο εργοτάξιο που υπήρξε. Λίγοι μπόρεσαν να δραπετεύσουν, γιατί ήταν ένα πολύ δυσπρόσιτο μέρος, στο πουθενά». Οι Γερμανοί είχαν οχυρώσει με πολυβόλα το βουνό υπό τον φόβο των ανταρτών και η μόνη είσοδος και έξοδος ήταν δύο τούνελ, μεταξύ των οποίων βρίσκεται ο σταθμός της Καρυάς. Και αυτά όμως φυλάσσονταν.
Από τις 400 φωτογραφίες που βρήκε ο κ. Ασσαέλ, οι 80 αντιστοιχούν στο κάτεργο της Καρυάς. Το άλμπουμ δεν δείχνει την ολοκλήρωση της τομής στο βουνό και κλείνει με τουριστικές φωτογραφίες της Αθήνας. Ο κ. Ασσαέλ εντόπισε και άλλους δραπέτες της Καρυάς, στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ, συνέλεξε και κατέγραψε τις διηγήσεις τους, μίλησε με τον μεταπολεμικό φύλακα του σταθμού, ο οποίος υπήρξε μάρτυρας ως παιδί, καθώς και με άλλες πηγές.
Το υλικό αξιοποιείται τα τελευταία χρόνια από μια πολυσυλλεκτική ομάδα ερευνητών για να εκτεθεί μέσα στο 2024 στη Γερμανία και την Ελλάδα. Το έργο πραγματοποιείται από το Ιδρυμα Μνήμης για τους Δολοφονηθέντες Εβραίους της Ευρώπης και το Ιδρυμα της Τοπογραφίας του Τρόμου, τα οποία έχουν έδρα στη Γερμανία, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρουκ και τη στήριξη και άλλων φορέων, όπως το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Ο κ. Ασσαέλ έχει συγγράψει ένα βιβλίο για την Καρυά, το οποίο αναμένεται να εκδοθεί όταν πραγματοποιηθεί η σχετική έκθεση. Ακόμη επισημαίνει ότι πρόσφατα εντόπισε έγγραφα τα οποία τεκμηριώνουν ποια εταιρεία και ποια πρόσωπα από τη Γερμανία είχαν αναλάβει την εκπόνηση του σιδηροδρομικού έργου στην Καρυά.
Τα εργοτάξια
«Η δουλειά έγινε σε φρικτές συνθήκες, μέρα και νύχτα, με δυναμίτη, βούρδουλα και εκτελέσεις. Περιγράφεται ως το χειρότερο εργοτάξιο που υπήρξε. Λίγοι μπόρεσαν να δραπετεύσουν».
Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, ο οποίος μετέχει στο εγχείρημα ως επιστημονικά υπεύθυνος μέσω του Κέντρου Τεκμηρίωσης της Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, εξηγεί στην «Κ» ότι η εκμετάλλευση των Ελλήνων Εβραίων σε καταναγκαστικά έργα χωρίζεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη ξεκινάει το «Μαύρο Σάββατο», στις 11 Ιουλίου 1942, όταν συγκεντρώνονται στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης οι άνδρες της εβραϊκής κοινότητας. Υποβάλλονται σε δημόσιο εξευτελισμό, καταγράφονται και στέλνονται σε κάτεργα. Δουλεύουν σε διάφορα έργα, κυρίως οδοποιίας στη Βόρεια Ελλάδα. Η εβραϊκή κοινότητα πληρώνει λύτρα στον αξιωματικό Μαξ Μέρτεν για να απελευθερωθούν τα μέλη της και ακολουθούν τον Μάρτιο του 1943 τα πρώτα δρομολόγια με προορισμό το Αουσβιτς. Τον ίδιο κιόλας μήνα ξεκινάει η δεύτερη φάση των καταναγκαστικών έργων.
Στη Νότια Ελλάδα οι κατοχικές δυνάμεις έχουν μεγάλη ανάγκη από εργατικά χέρια, θέλουν να αποκαταστήσουν το σιδηροδρομικό δίκτυο και να αυξήσουν την αποδοτικότητά του, καθώς αυτό γίνεται συχνά στόχος δολιοφθορών και επιθέσεων ανταρτών. Ο κ. Χανδρινός λέει ότι τα βασικά εργοτάξια που έχουν ταυτοποιηθεί βρίσκονταν στο Λιανοκλάδι, στη γέφυρα του Ασωπού, την οποία είχαν ανατινάξει Βρετανοί κομάντος το καλοκαίρι του 1943, στη Θήβα και στην Καρυά. Δεν εργάστηκαν παντού μόνο Εβραίοι. Σε κάποια εργοτάξια είχαν οδηγηθεί και Χριστιανοί, ενώ σε άλλα βάσει ιστορικών ερευνών συμμετείχαν ακόμη και αιχμάλωτοι Γιουγκοσλάβοι στρατιωτικοί.
«Τους έβαλαν να κάνουν κάτι πολύ δύσκολο και με μικρές πιθανότητες επιτυχίας, γι’ αυτό και χρησιμοποίησαν μόνο Εβραίους», λέει για την Καρυά ο κ. Χανδρινός, όπου στάλθηκαν περίπου 300 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Η πρώτη ομάδα στάλθηκε στα τέλη Μαρτίου του 1943 και η δεύτερη ένα μήνα αργότερα.
«Υπήρχε εκεί ένας σταθμός και ήθελαν να συμπληρώσουν μια δεύτερη, παράλληλη, παρακαμπτήριο γραμμή. Επρεπε να κάνουν μια τομή σε ένα λόφο για να στρώσουν τη γραμμή. Οι χωματουργικές εργασίες έγιναν με πρωτόγονα μέσα, με φτυάρια και αξίνες και υποτυπώδη κομπρεσέρ», λέει ο κ. Χανδρινός. «Το έργο ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο. Λίγοι από τους εργάτες, που μπορούσαν ακόμη να κινηθούν και έμοιαζαν με ανθρώπους, στάλθηκαν στη Θεσσαλονίκη», επισημαίνει ο κ. Ασσαέλ και προσθέτει ότι σύμφωνα με μαρτυρίες οι υπόλοιποι εκτελέστηκαν και τοποθετήθηκαν σε μαζικό τάφο, ο οποίος ακόμη δεν έχει βρεθεί. Τον Αύγουστο του 1943 αναχωρεί από τη Θεσσαλονίκη ο τελευταίος συρμός για το Αουσβιτς, το τρένο των καταναγκαστικών εργατών.
Η ομάδα των ερευνητών από το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρουκ έλεγξε διάφορα σημεία στην περιοχή που είχαν υποδειχθεί και από ντόπιους ως πιθανά μέρη μαζικής ταφής. Ο ιστορικός Κριστόφ Ρας, καθηγητής στο γερμανικό πανεπιστήμιο, λέει στην «Κ» ότι δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια σχετική ένδειξη σε αυτές τις τοποθεσίες. «Είμαστε σίγουροι ότι άνθρωποι σκοτώθηκαν ή πέθαναν κατά τη διάρκεια των εργασιών και σίγουρα τάφηκαν κάπου. Θεωρούμε ότι δεν είναι στα σημεία που μας έδειξαν, η περιοχή είναι δύσκολη και μεγάλη και έχει αλλάξει με την πάροδο των ετών. Αυτό σημαίνει ότι οι εκτελέσεις πιθανότατα έγιναν αλλού ή οι επιζήσαντες μεταφέρθηκαν σε γερμανικά στρατόπεδα και δολοφονήθηκαν εκεί». Οι ερευνητές δεν έσκαψαν στην περιοχή, καθώς η εβραϊκή θρησκευτική παράδοση απαγορεύει την εκταφή νεκρών.
Την ομάδα του κ. Ρας ακολούθησε στο πεδίο και ο ιστορικός Βαλεντίν Σνάιντερ, ο οποίος καταγράφει σε μια βάση δεδομένων όλες τις γερμανικές στρατιωτικές και παραστρατιωτικές μονάδες που στάθμευσαν στην Ελλάδα, ένα έργο που πραγματοποιεί στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με χρηματοδότηση της γερμανικής πρεσβείας. Ο κ. Σνάιντερ αναζητά τώρα στα γερμανικά αρχεία στοιχεία ή αναφορές για το τι συνέβη στον σταθμό της Καρυάς. «Ο σιδηρόδρομος ήταν η μοναδική φλέβα για τη συντήρηση των στρατευμάτων στη Νότια Ελλάδα», τονίζει. «Ηθελαν να ελέγχουν τη γραμμή για να λεηλατούν τις πρώτες ύλες από την Ελλάδα, να μεταφέρουν στρατό και πολεμοφόδια», προσθέτει ο κ. Ασσαέλ.
Τα ευρήματα
Η δουλειά των ερευνητών του Οσναμπρουκ ήταν περίπλοκη. Οπως εξηγεί ο κ. Ρας, έπρεπε να ταξιδέψουν πίσω στον χρόνο και να διευκρινίσουν ποια στοιχεία είχαν κατασκευαστεί το 1943, καθώς ο σταθμός λειτούργησε και μεταπολεμικά. Στο σημείο όπου υπήρχαν τα παραπήγματα που στέγαζαν τους εργάτες βρήκαν ένα κουμπί, κάλυκες και άλλα μικρά στοιχεία που παραπέμπουν στην επίμαχη περίοδο.
«Ως ιστορικός θέλω να τιμήσω τη μνήμη των θυμάτων, να φροντίσω να μην ξεχαστούν. Είναι σημαντικό να πούμε τις ιστορίες τους», λέει ο κ. Ρας. «Παράλληλα υπενθυμίζουμε στη γερμανική κοινωνία και στον κόσμο τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τη χώρα μου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέρος του Ολοκαυτώματος δεν ήταν μόνο ο εκτοπισμός στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά και η καταναγκαστική εργασία».
Ο κ. Χανδρινός τονίζει ότι μέχρι πρότινος το φαινόμενο της καταναγκαστικής εργασίας δεν συγκαταλεγόταν μεταξύ των προτεραιοτήτων της συλλογικής μνήμης τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Επισημαίνει ακόμη ότι έχουν διασωθεί τουλάχιστον έξι πλήρως ταυτοποιημένες μαρτυρίες (που βασίζονται σε περισσότερες από μία πηγές) για όσα συνέβησαν στην Καρυά. Κάποιοι από τους λιγοστούς επιζήσαντες είχαν δώσει συνεντεύξεις στο οπτικοακουστικό αρχείο που δημιουργήθηκε με χορηγία του Ιδρύματος για τη Σοά του Στίβεν Σπίλμπεργκ και οι ερευνητές περιμένουν να λάβουν το σχετικό υλικό από τις ΗΠΑ.
Ενας εργάτης που κατόρθωσε να δραπετεύσει ήταν ο Ισαάκ Μόισε Κουένκα. Στις αρχές του 1944 συνελήφθη σε ένα μπλόκο στην Αθήνα και μεταφέρθηκε στο Αουσβιτς, από το οποίο επέζησε. Το 1954 έγραψε στην ισπανο-εβραϊκή γλώσσα Λαντίνο: «Η Καρυά ήταν επίγεια κόλαση».
Οι σταθμοί
1943
Μάρτιος
Στα τέλη του μήνα στέλνονται από τη Θεσσαλονίκη οι πρώτοι Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες στον σιδηροδρομικό σταθμό της Καρυάς Φθιώτιδας.
Αύγουστος
Ολοκληρώνουν το έργο τους, μια τομή σε ένα βράχο για να στρωθεί σιδηροδρομική γραμμή. Επί μήνες εργάζονταν υπό ακραίες αντίξοες συνθήκες, με ελάχιστο νερό και φαγητό.
2002
Απρίλιος
Ο Ανδρέας Ασσαέλ εντοπίζει στο Μόναχο ένα άλμπουμ με φωτογραφίες από ναζιστικά καταναγκαστικά έργα στην Ελλάδα. Εκεί περιλαμβάνονται εικόνες της Καρυάς. Ξεκινάει πολυετή έρευνα, εντοπίζει επιζήσαντες, συλλέγει μαρτυρίες.
2023
Μάρτιος – Απρίλιος
Διεπιστημονική ομάδα ειδικών από το Πανεπιστήμιο Οσναμπρουκ της Γερμανίας πραγματοποιεί έρευνα στην Καρυά, εξετάζοντας και πιθανά σημεία όπου βάσει μαρτυριών υπήρχε μαζικός τάφος.