Εδρασαν στον πυρήνα εκείνου που χρειάζεται επειγόντως το ιστορικό κέντρο της Αθήνας για να αντισταθεί στη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού: στήριξαν άυλα και υλικά τις δημιουργικές παραγωγικές δυνάμεις του και τις διασυνέδεσαν με την πράσινη καινοτομία. Διότι το στοίχημα για το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, την ομάδα των αρχιτεκτόνων, χωροτακτών, μηχανικών, ηλεκτρολόγων μηχανικών του, ήταν διπλό: να διασώσουν τη μοναδική ταυτότητα της καρδιάς της ελληνικής πρωτεύουσας και ταυτόχρονα να μπολιάσουν την ελληνική παράδοση με τις πρακτικές της κυκλικής οικονομίας. Το πολύ σημαντικό αυτό έργο, το οποίο επιτελέστηκε μέσω του ευρωμεσογειακού προγράμματος INNOMED UP και συνέβαλε στη συντήρηση και αναθέρμανση παραδοσιακών επαγγελμάτων, ξεδίπλωσε ταυτόχρονα έναν άγνωστο μαγικό κόσμο εμπνευσμένων ανθρώπων οι οποίοι, θα μπορούσε να πει κανείς, πιάνουν χώμα και γίνεται χρυσάφι, φτιάχνουν από υπολείμματα άλλων παραγωγικών διαδικασιών, υψηλής αισθητικής και πολιτισμικής αξίας προϊόντα, δίνοντας ένα νέο πρόσωπο στην πληττόμενη αθηναϊκή βιοτεχνία.
Η ομάδα του ΕΜΠ ήταν ο καθοδηγητής και συντονιστής του προγράμματος, το οποίο υλοποιήθηκε με τους ίδιους ακριβώς στόχους ταυτόχρονα σε άλλες έξι μεσογειακές πόλεις, το Πράτο και το Παλέρμο στην Ιταλία, την Τύνιδα στην Τυνησία, τη Χεβρώνα και τη Ναμπλούς στην Παλαιστίνη, το Ίρμπιντ στην Ιορδανία. «Είναι όλες πόλεις με έναν πανάρχαιο πολιτισμό, με μακρόβια ιστορικά κέντρα, τα οποία βρίσκονται σε μετάβαση. Η πολεοδομία τους δεν εξυπηρετεί τη μεταφορά πρώτων υλών και προϊόντων με αυτοκίνητα και φορτηγά, και παράγουν απόβλητα τα οποία δεν μπορούν εύκολα να διαχειριστούν. Για να επιζήσουν οι παραγωγικές τους δραστηριότητες χρειάζονται μέσα ήπιας κυκλοφορίας και τις σύγχρονες πρακτικές της κυκλικής οικονομίας» εξηγεί η επιστημονική υπεύθυνη του έργου, ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ κ. Σοφία Αυγερινού-Κολώνια. «Οι πόλεις χωρίζονται σε δύο οικογένειες, της βόρειας και της νότιας ακτής της Μεσογείου, με πολλές μεταξύ τους ομοιότητες. Αυτό που συμβαίνει στην Αθήνα, όπου η βιοτεχνία έχει αναχωρήσει από το κέντρο με τις νομοθετικές ρυθμίσεις του ’80 και τις αλλαγές των χρήσεων που επιβλήθηκαν, συμβαίνει και στο Πράτο και στο Παλέρμο. Στις πόλεις της νότιας ακτής επιβιώνει περισσότερο η παραδοσιακή βιοτεχνία, η οποία βασίζεται κυρίως στις γυναίκες, αλλά εκεί είναι ακόμη δυσκολότερη η κυκλοφορία των οχημάτων για την εξυπηρέτηση των επιχειρήσεων. Οι πόλεις του μεσογειακού βορρά έχουν αναπτύξει προηγμένες τεχνολογίες και πολιτικές διαχείρισης απορριμμάτων, τις οποίες δεν διαθέτει ο μεσογειακός νότος. Από την άλλη, ο μεσογειακός νότος διατηρεί συνεργατικά δίκτυα και μεθόδους που έχουν ξεχαστεί ιστορικά και που μπορούν να εμπνεύσουν τον τεχνολογικά προηγμένο βορρά. Μέσα από αυτόν τον ευρωμεσογειακό διάλογο βελτιώνουμε την ποιότητα της ζωής μας στις πόλεις».
Καταρτίστηκαν στρατηγικές, οργανώθηκαν κομβικές συμμαχίες με δυνάμεις σε όλα τα επίπεδα της παραγωγής, στήθηκαν εργαστήρια και σεμινάρια για την εκπαίδευση των παραγωγών, υπογράφηκαν μνημόνια συνεργασίας με τοπικούς και επιχειρηματικούς φορείς, εκδόθηκαν εγχειρίδια για την καθοδήγηση αυτών των τόσο κρίσιμων συνεχιστών πολύτιμων παραδόσεων, και καταδείχθηκε στην πράξη το πώς αυτό το τόσο αναγκαίο σήμερα μοντέλο της πράσινης κυκλικής οικονομίας μπορεί να λειτουργήσει.
«Στην Αθήνα ασκείται στις μικρομεσαίες παραγωγικές επιχειρήσεις μεγάλη πίεση εξόδου από το κέντρο. Τα εργαστήρια αργυροχρυσοχοΐας είναι αυτά που έχουν επιδείξει τη μεγαλύτερη βιωσιμότητα, τη μεγαλύτερη αντοχή. Για παράδειγμα στην οδό Θησέως επιβιώνουν περί τα 60 εργαστήρια αργυροχρυσοχοΐας. Οι βιοτεχνίες ενδυμάτων, που είχαν τεράστια παραγωγή, παραμένουν σε μεγάλο ποσοστό, όπως και οι βιοτεχνίες δέρματος και άλλες χειροτεχνικές, μικροκαλλιτεχνικές, δημιουργικές επιχειρήσεις» αναφέρει η κ. Αυγερινού-Κολώνια.
«Οι επιχειρήσεις αυτές αποτελούν ένα νήμα που συνδέει το παραγωγικό παρελθόν του κέντρου της Αθήνας με το σήμερα» λέει η κ. Ειρήνη Κλαμπατσέα, κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ και κύρια ερευνήτρια του έργου. «Το κέντρο της Αθήνας ήταν για δεκαετίες η καρδιά της ελληνικής βιοτεχνίας. Με τον καιρό μετεξελίχθηκε από τόπο κυρίως μεταποιητικής δραστηριότητας και εμπορίου σε τόπο αναψυχής και τουρισμού. Όμως πολλές από τις μικρές επιχειρήσεις επιβίωσαν, και ένας από τους λόγους που άντεξαν ήταν η δυνατότητα της μεταξύ τους συνεργασίας, των δικτυώσεων, των συνεργειών».
«Μια επιχείρηση που παράγει δερμάτινα παπούτσια μπορεί να διαθέσει τα υπολείμματα από τα υλικά της σε μια άλλη επιχείρηση, ώστε να φτιάξει κουμπώματα ή μικρά λουράκια σε τσάντες».
Κυκλικές πρακτικές
Αυτά ακριβώς τα δίκτυα αξιοποίησε η ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ για να δει «σε τι βαθμό οι επιχειρήσεις είναι έτοιμες να εντάξουν κυκλικές πρακτικές στην παραγωγή τους», όπως εξηγεί η κ. Αγγελική Δεμερτζή, οικονομολόγος, υποψήφια διδάκτωρ στον τομέα πολεοδομίας-χωροταξίας, μέλος της ερευνητικής ομάδας.
«Οι δημιουργικές επιχειρήσεις, το κόσμημα, το ένδυμα, η χειροτεχνική βιβλιοδεσία, που δρουν ακόμη στο κέντρο της Αθήνας και αποτελούν βασικό στοιχείο της ταυτότητάς της, λειτουργούν ως δίκτυα, και όσο ισχυρότερα είναι αυτά τόσο περισσότερο επιβιώνουν» λέει. «Μέσω της δικτύωσης και της ανάπτυξης καινοτόμων πρακτικών οι δημιουργικές επιχειρήσεις ενισχύονται και αποκτούν στοιχεία αγκύρωσης στο κέντρο, προσδίδοντας στην πόλη την ποικολομορφία και την ανθεκτικότητα που χρειάζεται για τη βιωσιμότητά της» συμπληρώνει η αρχιτέκτων-πολεοδόμος και ερευνήτρια κ. Μαρία Κούτσαρη. Τα προϋπάρχοντα αυτά δίκτυα διευκόλυναν την εφαρμογή ενός κυκλικού προτύπου παραγωγής. Και βέβαια δημιούργησαν και νέα.
«Μέσα από το πρόγραμμα πήγαμε ένα βήμα παρακάτω» συνεχίζει η κ. Κούτσαρη, «φέραμε διαφορετικά επαγγέλματα σε συνεννόηση μεταξύ τους, ώστε οι δευτερογενείς ύλες που προκύπτουν από μία δραστηριότητα να μπορούν να αποτελούν πρώτη ύλη για μια άλλη. Για παράδειγμα μια επιχείρηση που παράγει δερμάτινα παπούτσια, μπορεί να διαθέσει τα υπολείμματα από τα υλικά της σε μια άλλη επιχείρηση ώστε να φτιάξει κουμπώματα ή μικρά λουράκια σε τσάντες». Δημιουργοί διαφορετικών ειδικοτήτων «μπόρεσαν να φανταστούν πώς θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν ό,τι δεν μπορεί να αξιοποιηθεί πλέον από μια άλλη δραστηριότητα» συμπληρώνει η κ. Δεμερτζή.
«Για παράδειγμα ο Σπύρος Κίζης της LOCUL κατασκευάζει πρωτοποριακού ντιζάιν και εξαιρετικής αισθητικής χρηστικά και διακοσμητικά αντικείμενα, αγγεία, από μεταλλικά ρινίσματα της αργυροχρυσοχοϊας και μια οικολογική κόλλα». Μια άλλη δημιουργική επιχείρηση, «η 3Quarters φτιάχνει τσάντες από υπολείμματα τεντών» αναφέρει η αρχιτέκτων-μηχανικός και ερευνήτρια κ. Ελενα Αντωνοπούλου. «Τώρα, η 3Quarters, με καταστροφέα υφασμάτων που προμηθεύτηκε με τη βοήθεια του προγράμματος, δεν πετά απολύτως τίποτα, τα μικρά υπολείμματα υφασμάτων μετατρέπονται σε ίνες, οι οποίες χρησιμεύουν ως γεμίσματα σε συνεργαζόμενες επιχειρήσεις, όπως σε εκείνη των αδελφών Θάνου, που κατασκευάζουν στρώματα για γυμναστική και ανάπαυση. Επίσης, η επιχείρηση Eating the Goober κατασκευάζει σανδάλια, που δεν πετιούνται, αλλά με έναν έξυπνο τρόπο ανανεώνεται το επάνω μέρος τους».
Τα καινούργια αυτά προϊόντα «εμπεριέχουν δημιουργικότητα και αυτό τα βοηθά να κρατηθούν στην αγορά, γιατί απαντάνε σε νέα αιτήματα, νέες προσδοκίες» αναφέρει η κ. Αυγερινού-Κολώνια. Μικρομεσαίες επιχειρήσεις επιβραβεύτηκαν ύστερα από διαγωνιστική δημόσια διαδικασία με χρηματικό ποσό έως 5.000 ευρώ, για να κατασκευάσουν ένα καινοτόμο προϊόν από δευτερογενείς ύλες, για να αποκτήσουν εξοπλισμό κυκλικής οικονομίας και να επεκτείνουν την επιχείρησή τους σε νέο χώρο και με επιπλέον προσωπικό, όπως η 3Quarters και η Eating the Goober, αλλά και για καλύτερη κατάρτιση στην κυκλική παραγωγή και διάθεση των προϊόντων. «Επιβραβευτήκαμε για να αποκτήσουμε περισσότερη γνώση για τις πρακτικές της κυκλικής οικονομίας» λέει κ. Ντόλυ Μπουκογιάννη, μέλος του Συλλόγου Αργυροχρυσοχόων Αθηνών.
«Για να δούμε πώς μπορούμε να ξαναδώσουμε ζωή και να διαθέσουμε στο εμπόριο χαλασμένα, σπασμένα, ξεχασμένα, άχρηστα κοσμήματα. Για παράδειγμα, απευθυνθήκαμε σε ένα παλαιοπωλείο, το οποίο έχει πολλά κοσμήματα που δεν ελκύουν πια, δεν εξάπτουν τη φαντασία, είναι θαμπά, βαρετά, και με μια επεξεργασία που εμπεριέχει ιστορική γνώση για το πρωτότυπο και τις τάσεις και τις επιθυμίες της εποχής του, δημιουργήσαμε νέα κοσμήματα που μπορούν να πουληθούν στην αγορά. Ηταν κάτι που εμείς το κάναμε εδώ και χρόνια. Για παράδειγμα, συνεργαζόμαστε από παλιά με ένα ξενοδοχείο στη Σαντορίνη που δεν πετάει τα σπασμένα φλυτζάνια και πιάτα, αλλά μας τα στέλνει και φτιάχνουμε κλειδοθήκες για τα δωμάτια, κοσμήματα κ.ά., τα οποία έπειτα διαθέτει ή χαρίζει στους πελάτες του». Για την υποστήριξη του προγράμματος το ΕΜΠ δημιούργησε ένα cluster με πέντε ενδιαφερόμενα μέρη, τον Εμπορικό Σύλλογο Αθηνών, την Αναπτυξιακή Εταιρεία του Δήμου Αθηναίων, το Βιοτεχνικό Επιμελητήριο, τη ΓΣΕΒΕΕ, τον Σύλλογο Αργυροχρυσοχόων.
Πώς οργανώνεται η ανταλλαγή των υλικών
«Στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και των άλλων μεσογειακών πόλεων, είναι δύσκολο να γίνεται με φορτηγά η προώθηση των δευτερογενών υλικών από τη μια επιχείρηση στην άλλη» λέει ο αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ κ. Ματθαίος Παπαβασιλείου. Ετσι οι αρχιτέκτονες μηχανικοί και οι ηλεκτρολόγοι μηχανικοί υπό τον καθηγητή Δημήτρη Σούντρη επινόησαν ένα ήπιο μέσο για την εξυπηρέτηση της κυκλικής οικονομίας. Συγκεκριμένα, έξυπνους κάδους που φιλοξενούνται από μικρομεσαίες δημιουργικές επιχειρήσεις και ένα έξυπνο τρίκυκλο ποδήλατο. Οι κάδοι αυτοί, οι οποίοι μπορούν να δεχθούν 60 κιλά υπολειμμάτων από παραγωγικές δραστηριότητες (ρετάλια υφάσματος και δέρματος, πλαστικό, χαρτί, μεταλλικά αντικείμενα κ.ά.) δίνουν πληροφορίες μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας για το πού βρίσκονται και αν έχουν γεμίσει. «Ο οδηγός του έξυπνου ποδηλάτου, το οποίο κατασκευάστηκε από ανακυκλώσιμα κομμάτια, ειδοποιείται μέσω της ηλεκτρονικής εφαρμογής για το πότε πρέπει να συλλέξει από τους κάδους τα δευτερογενή υλικά, ώστε στη συνέχεια να τα μοιράσει σε επαγγελματίες που θα τα χρησιμοποιήσουν για τις δικές τους κατασκευές» εξηγεί ο αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Γουναρίδης. Το όλο σύστημα «έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί με τεχνογνωσία που μπορούν να κατεβάσουν και οι άλλες πόλεις από ιστοσελίδα που δημιουργήσαμε, και να το αναπαράγουν. Δεν χρειάζεται να αποσταλούν από εδώ υλικά» σημειώνει ο κ. Παπαβασιλείου.
«Στο κέντρο της πόλης συμβιώνουν πολλές δραστηριότητες, διαφορετικές επιχειρήσεις, πολλές φυλές, διαφορετικά επίπεδα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Ένα σοβαρό βήμα για την κυκλική οικονομία εκεί θα ήταν να αναγνωρίσει η τοπική αυτοδιοίκηση τα δύο επίπεδα κυκλικής οικονομίας, το επίσημο και το άτυπο, στο οποίο συνεισφέρουν με ανταλλαγές υλικών επιχειρήσεις, μικροεπισκευαστές, ρακοσυλλέκτες, παλιατζήδες, και να τα οργανώσει σε ένα σύστημα» αναφέρει ο εταίρος του έργου κ. Αντώνης Μαυρόπουλος, διευθύνων σύμβουλος της Εταιρείας Περιβαλλοντικών Μελετών, της D-Waste, πρώην πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης Στερεών Αποβλήτων.
Η ανακύκλωση
Όταν λέμε κυκλική οικονομία δεν εννοούμε μόνο την ανακύκλωση, εξηγεί ο κ. Μαυρόπουλος, «αλλά και την επαναχρησιμοποίηση αντικειμένων, όπως και όλου του ανθρωπογενούς στοκ (δρόμοι, κτίρια, αυτοκίνητα, καλώδια, σωληνώσεις ύδρευσης και αποχέτευσης κ.ά.) που μελλοντικά θα είναι άχρηστο. Το πώς θα το αξιοποιήσω για να παρατείνω όσο γίνεται τη χρήση του». Ανακύκλωση είναι για παράδειγμα «να μετατρέπω τα πλαστικά μπουκάλια σε πολυαιθυλένιο, με το οποίο θα κατασκευάσω και πάλι πλαστικά μπουκάλια. Ανωκύκλωση (upcycling) είναι να φτιάξω από πλαστικά μπουκάλια ένα ωραίο φωτιστικό. Στην ανωκύκλωση η αξία του νέου αντικειμένου προκύπτει περισσότερο από την καλλιτεχνική δημιουργία και λιγότερο από τα υλικά».
Από το πρόγραμμα INNOMED «προκύπτουν τρία πολύ στέρεα συμπεράσματα» συνεχίζει ο κ. Μαυρόπουλος. «Πρώτον, το μέγεθος της κυκλικής οικονομίας στον τομέα της δημιουργικής παραγωγής που μελετήσαμε είναι μεγαλύτερο του αναμενόμενου, καθώς αναπτύσσεται ως μια μορφή διατήρησης των υλικών και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Δεύτερον, αποφέρει οικονομικά οφέλη. Τρίτον, υπάρχει ανεξάντλητη δημιουργικότητα. Αν υπήρχαν και άλλα δευτερογενή υλικά διαθέσιμα, θα είχαμε περισσότερες επιχειρήσεις, μεγαλύτερη παραγωγή προϊόντων κυκλικής οικονομίας. Κομβικό στοιχείο, το οποίο υποδεικνύει έναν τρόπο για την οικονομική ανάπτυξη του κέντρου. Το πρόβλημα είναι ότι έχουμε παραδώσει το κέντρο στην ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη, που αφαιρεί πολύτιμους πόρους από τις δημιουργικές δραστηριότητες, μεταξύ αυτών και κυκλικής οικονομίας. Η κυκλική οικονομία δεν είναι αφηρημένη έννοια, θέλει χώρο, εγκαταστάσεις. Όταν όλο το κτιριακό απόθεμα του κέντρου γίνεται Airbnb και μικρο-ξενοδοχεία, δεν μένει χώρος για εναλλακτικές δραστηριότητες».
«Η μονοκαλλιέργια του τουρισμού οδηγεί σε ισοπέδωση των χαρακτηριστικών του κέντρου, το μετατρέπει από χώρο και παραγωγής σε χώρο αποκλειστικά και μόνο κατανάλωσης» καταλήγει η κ. Κούτσαρη.
