Καθώς το ταξί απομακρυνόταν από το πολύβουο κέντρο της Ρώμης με κατεύθυνση προς το Φρασκάτι, 20 χιλιόμετρα μακριά, έβλεπα από το πίσω κάθισμα να μου φανερώνονται σταδιακά οι χάρες της ιταλικής εξοχής. Ολόκληρες συστάδες από τα περίφημα pini romani, τα ψηλόκορμα πεύκα με τα καταπράσινα μπουκέτα από κλαδιά στην κορυφή, μάντρες από κίτρινη ώχρα ή χοντροκόκκινο χρώμα, επιμελημένα αμπέλια που παράγουν το ομώνυμο λευκό κρασί Frascati. Κατευθυνόμουν προς την περιοχή όπου κάποτε έζησε ο Λούκουλλος με τα περίφημα γεύματά του, αλλά ο σκοπός της εκδρομής δεν ήταν γαστρονομικός. Κάθε άλλο. Ωστόσο, είχε σχέση με την αρχαιότητα. Θα πήγαινα σε μια αναγεννησιακή βίλα που στεγάζει την ακαδημία Vivarium Novum για την εκμάθηση αρχαίων ελληνικών και λατινικών ως ζωντανές γλώσσες. Δηλαδή; Οι μαθητές μιλάνε μεταξύ τους ή με τους δασκάλους τους αποκλειστικά σε αυτές τις δύο γλώσσες, όχι μόνον στα μαθήματα αλλά και στην τραπεζαρία, στους κοιτώνες, στις βιβλιοθήκες, στα sms και τα πειράγματα.
Τα σκεφτόμουν όλα αυτά στη διαδρομή, αλλά οι σκέψεις διακόπηκαν με την είσοδο στη βίλα Falconieri, που ήταν κινηματογραφική. Το αυτοκίνητο μπήκε μαλακά σε ένα πραγματικό Jardin a l’ italienne, με θαμνώδη φυτά σε γεωμετρικά σχήματα και παλαιά δένδρα που έκρυβαν ένα πανέμορφο οικοδόμημα. Στις τεράστιες καμάρες της εισόδου στέκονταν δυο νεαροί Μεξικανοί. Παλαιοί υπότροφοι της ακαδημίας, που εργάζονται εκεί, με ανέμεναν για να με ξεναγήσουν. «Αφίχθητε καλώς;», με ρώτησαν με ευγένεια ο Χεράρδο Γκουζμάν και ο Ιγκνάσιο Αρμέλα, περιμένοντας ως Ελληνίδα να τους απαντήσω κι εγώ στα αρχαία ελληνικά. Εις μάτην. Τριάντα τόσα χρόνια μετά τη Γ΄ Δέσμη, οι γνώσεις μου έμοιαζαν με το ακέφαλο μαρμάρινο άγαλμα που ατένιζε στο βάθος του κήπου τη Ρώμη. Προτίμησα ως αξιοπρεπή λύση τα σκουριασμένα μου ισπανικά.
Σχεδιασμένη αρχικά από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Τζοβάνι Λίπι, με μια κατοπινή προσθήκη από τον περίφημο συνάδελφό του Φραντσέσκο Μπορομίνι, χτισμένη πάνω στα ερείπια μιας αρχαίας κατοικίας, η βίλα του 16ου αιώνα είναι πέρα από εντυπωσιακή. Δωμάτια με ολοζώντανες νωπογραφίες σε τοίχους και οροφές, οπτικές φυγές προς το γειτονικό δάσος, ιστορικούς ενοίκους που ποικίλλουν, από παπικές οικογένειες έως ευγενείς, με έκαναν και αναφώνησα ότι αν είχα μάθει εκεί αρχαία δεν θα τα ξέχναγα ποτέ: «Ακριβώς αυτό είναι το πνεύμα της ακαδημίας μας!», είπε ο Ιγκνάσιο. «Το ίδιο το περιβάλλον να πλαισιώνει τόσο αρμονικά τις γνώσεις, ώστε οι γλώσσες που δεν μιλιούνται πια να μη ζουν μόνο σε πίνακες, λεξικά και τετράδια, αλλά να ακούγονται μέσα σε αυτές τις σάλες! Και σας διαβεβαιώνουμε πως δεν υπάρχει μαθητής που να μην τις ερωτευτεί». Στη μικρή μας περιήγηση συνάντησα 50 αγόρια 17-25 ετών από όλον τον κόσμο: Aσία, Νότιο Αφρική, Λατινική Αμερική, μέχρι και έναν Ρώσο που μελετούσε μαζί με έναν Ουκρανό. Ηταν μέλη μιας νοητής αρχαίας οικουμένης, που τα παρόντα σύνορα δεν ίσχυαν καθόλου. Ακόμη και το μάθημα μουσικής –που τρυπώσαμε για λίγο– γινόταν στα αρχαία ελληνικά με ερασμιακή εκφορά. Είχα σαστίσει: γιατί μια τόσο απλή ιδέα να μην έχει ποτέ εφαρμοστεί στην Ελλάδα;
«Ego sum»
«Δεν πιστεύω στην παλινόρθωση των αρχαίων γλωσσών, πιστεύω στη διαιώνισή τους και τη διάσωσή τους», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Λουίτζι Μιράλια.
Iσως ο λόγος να είναι το πείσμα αυτού που τη συνέλαβε ή τέλος πάντων που ανέλαβε τον άθλο του Ηρακλέους να την εφαρμόσει. Τον είχα μπροστά μου. Eνας 57χρονος «γεματούλης» λατινιστής και ελληνιστής, που ίδρυσε την ακαδημία το 2000 στη Μοντέλα κοντά στο Αβελίνο, με μετέπειτα έδρα τη Ρώμη και ύστερα το Φρασκάτι. «Ο καθηγητής Λουίτζι Μιράλια;», τον ρώτησα. «Ego sum», μου απάντησε με γλυκύτητα. Για να μην τον απογοητεύσω πλήρως κι αυτόν, ξεκινήσαμε να μιλάμε κατευθείαν στα αγγλικά. Eνα αμερικανικό περιοδικό είχε γράψει για τον professore ότι μιλάει φαρσί λατινικά, καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον στον σύγχρονο κόσμο και εξίσου καλά με αυτούς που έχουν πεθάνει εδώ και δύο χιλιετίες, χρησιμοποιώντας ως και ιδιωματισμούς. Χάρη στις γνώσεις του θα μπορούσε να πιάσει κουβέντα –επέμενε το περιοδικό– με τον Κικέρωνα, τον Ερασμο ή τον Αγιο Αυγουστίνο (αλλά σίγουρα όχι με μένα). Το ίδιο καλός είναι και στα αρχαία ελληνικά, όπως διαπίστωσα, καθώς βολευτήκαμε στην τραπεζαρία για το ομαδικό δείπνο που σέρβιραν οι ίδιοι οι μαθητές και εκείνος τους απευθυνόταν στη γλώσσα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Ναπολιτάνος, αριστοκρατικής καταγωγής, ο καθηγητής Μιράλια άρχισε να μου εξηγεί πως όλη του η οικογένεια μοιραζόταν την αγάπη για τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά, τα οποία άρχισε να μαθαίνει κι αυτός από τα 13 του χρόνια. «Eχοντας όμως διδαχθεί αγγλικά νωρίτερα, στο Βρετανικό Συμβούλιο, έβλεπα με τρομερή απογοήτευση ως μαθητής πως οι διδακτικές μέθοδοι δεν ήταν διόλου ελκυστικές. Δεν μιλούσαμε ούτε λέξη, μόνον εστιάζαμε στη γραμματική και διαβάζαμε με κόπο κάποιες φράσεις. Ενστικτωδώς ένιωθα τότε ότι δεν μπορούσες να αντιληφθείς τον πλούτο και την αίσθηση της γλώσσας αν δεν την ακούς. Τελικά κατάφερα να μιλάω λατινικά και ελληνικά στα 15, όταν ως περίεργος έφηβος πέρασα μεγάλα διαστήματα με έναν ηλικιωμένο φυσιολάτρη ορνιθολόγο. Ηταν στο νησί Βιβάρα στον κόλπο της Νάπολης, όπου ζούσε ο τελευταίος. Αυτός είχε δημιουργήσει μια μικρή κοινότητα μαθητών ελληνικών και λατινικών, ανάμεσα στους οποίους ήμουν κι εγώ. Ο συγκεκριμένος επιστήμονας με τη σειρά του, είχε διδαχθεί στο σχολείο με τις παμπάλαιες μεθόδους του 16ου αιώνα, που σε προέτρεπαν να χρησιμοποιείς τη γλώσσα και όχι απλώς να αποστηθίζεις».
Κι αν αυτές οι μέθοδοι ήταν τόσο επιτυχείς γιατί (κυριολεκτικά) απαρχαιώθηκαν; «Πολλοί λόγοι. Ο κυριότερος είναι ότι τον 19ο αιώνα η άνοδος των φυσικών επιστημών επηρέασε τα πάντα. Η γνώση που λάμβαναν οι μαθητές έπρεπε να συστηματοποιηθεί, η πρακτική προσέγγιση που ήταν πιο δημιουργική υποχώρησε», τόνισε ο Μιράλια. «Παράλληλα, πολλά θρησκευτικά τάγματα στην Ιταλία, επίσης προτιμούσαν τις αναγεννησιακές μεθόδους για τα λατινικά και η κυβέρνηση για να διαχωρίσει τη θέση της άλλαξε τη δική της εκπαιδευτική πολιτική. Oπως βέβαια και τα λατινικά, έτσι και τα αρχαία ελληνικά κακόπαθαν στις μεταγενέστερες μεθόδους εκμάθησης. Θα σας πω κάτι συγκινητικό. Εδώ κοντά στη βίλα μας έδρασε ως επίσκοπος ο Βησσαρίων, ο διαπρεπέστερος Βυζαντινός εκπρόσωπος των Ενωτικών. Hταν από τους ανθρώπους που μεταλαμπάδευσε το ελληνικό πνεύμα και γνώση της γλώσσας εδώ στην περιοχή. Βλέπετε η Ιστορία μας είναι πάντα ο συνδετικός κρίκος».
Επαφή με το παρελθόν
«Για σκεφτείτε το!» συνέχισε όλο πάθος ο Μιράλια. «Για να έχεις κάποτε ιστορικές, ιατρικές, βοτανολογικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές, αστρονομικές, νομικές γνώσεις χρησιμοποιούσες ως “κλειδιά” που θα σου άνοιγαν την “πόρτα” τα ελληνικά και τα λατινικά. Χάνοντας λοιπόν αυτά τα “κλειδιά”, εμείς, οι κάτοικοι της Γηραιάς Ηπείρου, χάνουμε την επαφή με το ίδιο μας το παρελθόν, χάνουμε τον τρόπο με τον οποίον έβλεπαν τον κόσμο οι πρόγονοί μας, χάνουμε και τη μεταξύ μας σύνδεση ως Ευρωπαίοι. Δηλαδή, τι θα μας συνδέει στο μέλλον; Το Νetflix; Για να μην παρεξηγηθώ πάντως ως κάποιος νοσταλγός του παρελθόντος, θα το ξεκαθαρίσω ευθέως. Δεν πιστεύω στην παλινόρθωση των αρχαίων γλωσσών, πιστεύω στη διαιώνισή τους και τη διάσωσή τους διότι έχουν ακόμη πράγματα να μας μάθουν που αφορούν τη δική μας εποχή, τα δικά μας υπαρξιακά ερωτήματα ως όντα του 21ου αιώνα. Διότι μας δείχνουν από πρώτο χέρι ποιες απαντήσεις έδωσαν και με ποια λογική έδρασαν αυτοί που έζησαν πριν από εμάς. Για μένα το ζήτημα είναι πολιτικό. Οσοι κυβερνούν τις χώρες μας θέλησαν να αποκοπούμε από αυτό το πνευματικό κεφάλαιο που αποθησαύρισαν οι προηγούμενοι. Διότι έτσι δεν παράγονται πλέον δημοκρατικοί πολίτες, με κρίση και με άποψη. Χωρίς παιδεία είναι πολύ πιο εύκολο να χειραγωγηθούμε. Θα γίνουμε έρμαια δίχως αναλυτική ικανότητα, δίχως μνήμη. Ολη η ανθρώπινη σοφία που συσσωρεύτηκε στον δυτικό κόσμο αποτυπώθηκε σε αυτές τις δύο γλώσσες. Και θα τους γυρίσουμε την πλάτη; Θα ζήσουμε στο σκότος της άγνοιας;».
«Δεν είναι η γλώσσα, αλλά το βλέμμα στον κόσμο»
Μιράλια πάλεψε πολύ για να παραχωρηθεί αυτή η βίλα που ανήκει στο ιταλικό κράτος και τα κατάφερε, χάρη στην υποδειγματική του δουλειά, να πάρει μελλοντικά και μια ακόμη γειτονική βίλα. Παράλληλα βρίσκει πόρους για τις υποτροφίες κάθε ακαδημαϊκού έτους. «Οι μαθητές μας από κάθε γωνιά του κόσμου δεν χρειάζεται να πληρώσουν δεκάρα, αλλά για να πάρουν την υποτροφία πρέπει να περάσουν από εξετάσεις. Μαθαίνουν για εμάς μέσα από τα πανεπιστήμια κάθε χώρας. Με το που έρχονται εδώ, φροντίζουμε να αρχίσουν αμέσως να διαβάζουν αρχαία κείμενα και, ακούγοντας τους άλλους να μιλούν, εξοικειώνονται ταχύτατα. Μαθαίνουν τις γλώσσες αυτές με χαρά και με λαχτάρα, σήμερα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και των κοινωνικών δικτύων. Διότι τα παιδιά στη βίλα Falconieri, μέσα σε θαυμάσιο περιβάλλον απολαμβάνουν το ένα τη συντροφιά του άλλου, όχι μέσα από οθόνες αλλά σε ζωντανή επαφή. Και χάρη στις γλώσσες που μιλούν καταλαβαίνουν τι θα πει ανθρώπινη, όχι τεχνητή, νοημοσύνη. Συνεπώς εδώ δεν θέλουμε μόνο να διατηρήσουμε τα ελληνικά και τα λατινικά σαν απολιθωμένο έντομο μέσα στο κεχριμπάρι, αλλά να δώσουμε στη νέα γενιά χρήσιμα εργαλεία να τα βγάλουν πέρα σε μια δύσκολη περίοδο για την ανθρωπότητα», λέει όλο καμάρι ο καθηγητής. «Είμαστε και πρέπει να μείνουμε πολιτικά ζώα. Αλλιώς, τι;».
Και συνοψίζοντας: «Θεωρώ χρέος μου ως δάσκαλος να μάθω τα παιδιά ότι οι απαντήσεις δεν έρχονται μέσα από οθόνες. Ισως έρχονται μέσα από βιβλία, αλλά κυρίως μέσα από τη φυσική παρουσία των άλλων δίπλα μας. Οπότε, ναι, έχω την αίσθηση ότι εδώ σε αυτήν την αναγεννησιακή βίλα κάνουμε κάτι επαναστατικό εκπαιδευτικά. Και αυτό δεν έχει να κάνει με τις γλώσσες, αλλά με το βλέμμα στον κόσμο. Εξηγούμαι: ο ανθρωπισμός των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών μάς μαθαίνει το μέτρο και την εγκράτεια σε έναν κόσμο που αναζητάει συνεχώς την “ανάπτυξη”, μας διδάσκει την αρμονία και την αναζήτηση της αγάπης, όταν σήμερα στην καλύτερη περίπτωση καλλιεργούμε την “ανοχή”, το ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους όταν κυριαρχεί η φιλαυτία και ο καταναλωτισμός, τη σημασία της παιδείας και του γνώθι σαυτόν. Κοντολογίς, το να ζούμε με αξιοπρέπεια ως ανθρώπινα όντα σε κάθε εποχή». Υστερα ο Μιράλια γύρισε στον διπλανό του μαθητή και του ζήτησε την κανάτα: «Da mihi aquam». Eφυγα με μια αίσθηση ζήλιας, για την Ιταλία που κατάλαβε τη σημασία ενός τέτοιου θεσμού και το προικοδότησε με ένα απίθανο οικοδόμημα. Υστερα το μεταφύτευσα με τη φαντασία μου στην Ελλάδα. Και μετά το είδα γεμάτο γκράφιτι και πανό με κόκκινα γράμματα «Κάτω τα χέρια από…».