Ηταν καλοκαίρι του 2021, μετρούσε ημέρες στο νέο της πόστο ως η πρώτη επικεφαλής αντιμετώπισης Αστικής Υπερθέρμανσης στον Δήμο Αθηναίων, και η ατμόσφαιρα στην πόλη ήταν αποπνικτική. Ο επίμονος καύσωνας σε συνδυασμό με τις πυρκαγιές που μαίνονταν στην Αττική ενέτειναν τη δυσφορία. Δεν ήταν μόνο η οσμή που ενοχλούσε. Η Ελένη Μυριβήλη περιγράφει και μια αίσθηση καψίματος στον οισοφάγο, σχεδόν με κάθε αναπνοή. Υπήρχαν βραδιές, εκείνη την περίοδο, που φορούσε μια μάσκα για την πανδημία ώστε να καταφέρει να κοιμηθεί.
«Η Αθήνα έχει πολλές επιφάνειες που είναι χτισμένες. Ασφαλτος και μπετόν απορροφούν και αποθηκεύουν τη ζέστη την ημέρα και την εκπέμπουν το βράδυ. Τη νύχτα ο οργανισμός πρέπει να ησυχάζει, να μειώνονται οι ρυθμοί και η έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες. Οπότε, έπειτα από μια ζεστή ημέρα πέφτεις για ύπνο, δεν ξεκουράζεσαι, δεν κοιμάσαι καλά και το πρωί εκτίθεσαι εκ νέου σε ζέστη», λέει στην «Κ» περιγράφοντας έναν φαύλο κύκλο θερμικής επιβάρυνσης των κατοίκων της Αθήνας που μπορεί να ενέχει κινδύνους για την υγεία ευάλωτων ομάδων, ειδικά για ανθρώπους μεγάλης ηλικίας.
Το 2021, όταν ορίστηκε επικεφαλής για την αντιμετώπιση της Αστικής Υπερθέρμανσης στον Δήμο Αθηναίων, προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών διεθνών ΜΜΕ. Στα δημοσιεύματά τους παρομοίαζαν την πυκνοδομημένη ελληνική πρωτεύουσα με φούρνο που θερμαίνεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. «Η ζέστη είναι ένας αόρατος και ύπουλος δολοφόνος», είχε δηλώσει η ίδια τότε στους New York Times. «Είναι ένας από τους κλιματικούς κινδύνους, τους οποίους στην πραγματικότητα δεν βλέπεις. Είναι δύσκολο οι άνθρωποι να μιλήσουν γι’ αυτή. Είναι πραγματικά σημαντικό να κατανοήσουν γιατί είναι επικίνδυνη».
Ο ρόλος που της είχε ανατεθεί ήταν μια πρώτη αναγνώριση ότι η κλιματική κρίση δεν περιορίζεται σε φυσικές καταστροφές, πλημμύρες, τυφώνες και δασικές πυρκαγιές. Ηταν η πρώτη αντίστοιχη θέση που είχε δημιουργηθεί τότε σε ευρωπαϊκή πόλη, ενώ είχε προηγηθεί το Μαϊάμι στις ΗΠΑ, με την υποστήριξη της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Adrienne Arsht-Rockefeller Foundation Resilience Center.
Η κ. Μυριβήλη, ακαδημαϊκός, ανθρωπολόγος και εγγονή του συγγραφέα Στράτη Μυριβήλη, ασχολείτο επί χρόνια με το ζήτημα της ακραίας ζέστης. Την περίοδο 2017-2019 είχε διατελέσει στην Αθήνα αντιδήμαρχος Πρασίνου, Αστικής Ανθεκτικότητας και Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή. Τους τελευταίους μήνες έχει αναλάβει ένα νέο πόστο, ως «global chief heat officer» στο πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για τους ανθρώπινους οικισμούς (UN-Habitat). Υπεύθυνη για θέματα αστικής υπερθέρμανσης στον Δήμο Αθηναίων είναι πλέον η Ελισσάβετ Μπαργιάννη. Το επόμενο διάστημα η κ. Μυριβήλη θα βρεθεί στο Μπαχρέιν, στη Μαλαισία, καθώς και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, με σκοπό να τεθεί πιο ψηλά στην ατζέντα των πόλεών τους το θέμα της αντιμετώπισης των υψηλών θερμοκρασιών.
Κατά την ημέρα της συνάντησής μας, στα μέσα της εβδομάδας, οι προγνώσεις έδειχναν ότι ο καύσωνας στον οποίο δόθηκε η ονομασία «Κλέων» βρισκόταν προ των πυλών. Πύρωνες στον ήλιο, η ζέστη ήταν αισθητή και υπό σκιάν, αλλά δεν είχε γίνει ακόμη αφόρητη. «Η Αθήνα είναι από τις πιο θερμές πρωτεύουσες της Ευρώπης», λέει η κ. Μυριβήλη. «Εχουμε αρκετά χαμηλό ποσοστό πρασίνου και άνισα μοιρασμένο στην πόλη. Τα περισσότερα πάρκα βρίσκονται στο νοτιοανατολικό μέρος της, ενώ στο δυτικό και στο βόρειο είναι μικρότεροι και λιγότεροι οι χώροι πρασίνου». Οπως επισημαίνει, αν κάποιος παρατηρήσει προσεκτικά, αυτή η άνιση κατανομή σχετίζεται και με την κοινωνική διαστρωμάτωση.
Αυτό αποτυπώθηκε και το 2022 στο σχέδιο δράσης για το κλίμα του Δήμου Αθηναίων. Σε αυτό σημειώνεται ότι στις πιο θερμές περιοχές της πόλης κατοικούν οι πιο οικονομικά ευάλωτες ομάδες. Ακόμη παρατηρήθηκε ότι ο Εθνικός Κήπος είναι ο πιο δροσερός δημόσιος χώρος, ενώ χώροι με πιο αραιή φύτευση και μεγάλα ανοίγματα, όπως ο λόφος Φιλοπάππου, δεν έχουν την ίδια απόδοση σε δροσιά.
Στο ίδιο σχέδιο του Δήμου Αθηναίων γίνεται αναφορά στο φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας, το οποίο εντείνει το πρόβλημα των υψηλών θερμοκρασιών και οφείλεται κυρίως στην πυκνή δόμηση, στην έλλειψη πρασίνου και μεγάλων επιφανειών νερού, καθώς και στην αδυναμία κίνησης του αέρα. Οπως αναφέρεται, στα δυτικά τμήματα του Δήμου Αθηναίων η θερμοκρασιακή διαφορά φτάνει κατά μέσον όρο τους 3-4 βαθμούς Κελσίου, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της νύχτας, σε σχέση με άλλα σημεία της πόλης.
Ξεχωριστή αναφορά γινόταν από τον Δήμο Αθηναίων και σε παλαιότερη έκθεση της Moody’s, η οποία είχε αξιολογήσει τους πιστωτικούς κινδύνους 30 ευρωπαϊκών πόλεων από την κλιματική αλλαγή. Η Αθήνα είχε καταταγεί πρώτη σε σχέση με την ακραία ζέστη και την ξηρασία. Κρίθηκε ότι η ελληνική πρωτεύουσα θα μπορούσε να βρεθεί σε ευάλωτη θέση εάν μελλοντικά οι καύσωνες οδηγήσουν σε ύφεση την τουριστική δραστηριότητα.
«Η Αθήνα είναι από τις πιο θερμές πρωτεύουσες της Ευρώπης. Εχουμε αρκετά χαμηλό ποσοστό πρασίνου και άνισα μοιρασμένο στην πόλη».
Η κ. Μυριβήλη μιλάει με πάθος για το περιβάλλον και εστιάζει μεταξύ άλλων στην αλόγιστη χρήση αυτοκινήτων. «Εχουμε δώσει πολύ από τον δημόσιο χώρο μας στα Ι.Χ.», λέει. «Χρειάζονται ριζικές αλλαγές». Η ίδια κινείται στην πόλη με ένα ηλεκτρικό όχημα Citroen Ami, ένα διθέσιο μοντέλο μήκους μόλις 2,4 μέτρων.
Επισημαίνει ότι η αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης είναι θέμα ποιότητας ζωής, αλλά και επιβίωσης. Ενας από τους πυλώνες στους οποίους είχε εστιάσει στο σύντομο πέρασμά της από τη θέση για την Αστική Υπερθέρμανση ήταν και η ενημέρωση. «Να συνειδητοποιήσουν οι πολιτικοί και οι πολίτες ότι τα πράγματα είναι σοβαρά με τη ζέστη», λέει στην «Κ».
Κατά τη διάρκεια της συνάντησής μας δείχνει στο κινητό της τηλέφωνο μια εφαρμογή, η οποία είχε αναπτυχθεί από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων το 2018 (είναι διαθέσιμη ως «Extrema Global»), η οποία παρέχει εξατομικευμένες πληροφορίες και χάρτες για πιο δροσερές διαδρομές μέσα στην πόλη, εκτίμηση του θερμικού ρίσκου, καθώς και πληροφορίες για κοντινά σημεία δροσιάς.
Κατηγοριοποίηση
Πέρυσι για πρώτη φορά εφαρμόστηκε η κατηγοριοποίηση καυσώνων, σε συνεργασία και με το Αστεροσκοπείο Αθηνών και τη συμβολή άλλων επιστημόνων. Αναπτύχθηκε ένας αλγόριθμος, ειδικά για την Αθήνα, αφού συσχετίσθηκαν ιστορικά δεδομένα καιρικών συνθηκών δύο δεκαετιών και δεδομένα θνησιμότητας της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής.
«Θα ήταν εφιαλτικό σενάριο να γίνουν οι πόλεις μας σαν τη Μέση Ανατολή και να ζούμε όλο και πιο πολύ μόνο με το air condition».
«Η κατηγοριοποίηση βοηθάει, για να καταλάβει ο πολίτης πόσο δύσκολες μπορεί να είναι οι συνθήκες», λέει η κ. Μυριβήλη, προσθέτοντας ότι έχουμε μάθει να λειτουργούμε με λογική διαβαθμίσεων επικινδυνότητας. Φέρνει ως σχετικό παράδειγμα τις ΗΠΑ και τις προειδοποιήσεις για τυφώνες. Εφόσον οι κάτοικοι ενημερωθούν για την κλίμακα της έντασης του φαινομένου, θα αποφύγουν να κυκλοφορήσουν εκτός σπιτιού. Για τις ημέρες του τρέχοντος καύσωνα οι προγνώσεις έδειχναν ότι ορισμένες περιοχές της χώρας (μία εξ αυτών η Αθήνα) θα βρεθούν σε κατηγορία 3, τη μέγιστη που έχει προβλεφθεί, βάσει της οποίας «θα επικρατούσαν ακραίες θερμοκρασίες και σημαντικός κίνδυνος για την υγεία».
Η σκιά που χάνεται
Ενα άλλο ζήτημα που την απασχολεί είναι πώς διαμορφώνεται η βιοποικιλότητα σε μια περιοχή σε συνάρτηση και με την ακραία ζέστη. Φέρνει ως παράδειγμα τις μουριές, ένα από τα πλέον διαδεδομένα δέντρα στην Αθήνα (εκτιμάται ότι καλύπτουν περίπου το 25% των δέντρων στην πόλη) και πολύτιμα για τη σκιά τους. Τα τελευταία χρόνια δέχονται την επίθεση ενός ξυλοφάγου σκαθαριού (xylotrechus chinensis, η επιστημονική ονομασία), το οποίο συναντάται στην Ανατολική Ασία και φαίνεται πως μετανάστευσε στην Ευρώπη και στην Ελλάδα μέσω εμπορικών κοντέινερ. Από το 2019 μόλυνε τα δέντρα της πρωτεύουσας, κάθε χρόνο όμως γινόταν και πιο καταστροφικό, ενώ παράλληλα καταβάλλονται προσπάθειες από τους αρμόδιους για ανάσχεσή του.
Η κ. Μυριβήλη αναλογίζεται πώς οι υψηλές θερμοκρασίες μπορεί να αλλάξουν τον χαρακτήρα μιας πόλης, πώς αδειάζει με τη μεγάλη ζέστη ο δημόσιος χώρος. «Για εμένα θα ήταν εφιαλτικό σενάριο να γίνουν οι πόλεις μας σαν τη Μέση Ανατολή και να ζούμε όλο και πιο πολύ μόνο με το air condition», λέει. «Πρέπει να δοκιμάσουμε τα πάντα για να μη φτάσουμε εκεί».
«Πράσινοι διάδρομοι»
Πριν από λίγους μήνες ολοκληρώθηκε από την ερευνητική ομάδα Αlchemia-Νova, υπό την επίβλεψη της κ. Μυριβήλη, ένας οδηγός με 24 μέτρα για μετριασμό της θερμότητας σε δήμους της Αθήνας. Ενδεικτικά προτείνονται η χρήση ανθεκτικών φυτών σε συνθήκες καύσωνα, η ενοποίηση χώρων με «πράσινους διαδρόμους», η αξιοποίηση εναλλακτικών πηγών νερού.
Ο Νίκος Χαραλαμπίδης, γενικός διευθυντής στο ελληνικό γραφείο της Greenpeace, τονίζει ότι στην Αθήνα οι χώροι πρασίνου δεν επαρκούν, το κτιριακό απόθεμα στην πλειονότητά του είναι παλιό, με ακατάλληλη μόνωση, ενώ η αύξηση της θερμοκρασίας αντιμετωπίζεται κατά βάση με λάθος τρόπο, τα κλιματιστικά, που μας βάζουν «πιο βαθιά στην κλιματική αλλαγή».
Προσθέτει ότι πρέπει να γίνουν πιο γρήγορες και αποτελεσματικές παρεμβάσεις και προγράμματα όπως το «Εξοικονομώ» να εντείνουν τον ρυθμό τους. Επισημαίνει ότι πέρα από τις πολιτικές που πρέπει να λαμβάνονται σε διαφορετικά επίπεδα, απαιτούνται και εμπλοκή της κοινωνίας, αλλαγές στην κατανάλωση, στον τρόπο μετακίνησης. «Αλλιώς όσους φωτεινούς ανθρώπους και να έχουμε, θα συναντάμε έναν τοίχο», λέει