Οι κλοπές ήταν το σύμπτωμα. Αρκούσε μια πιο προσεκτική διερεύνηση στο οικογενειακό της περιβάλλον για να διαπιστωθεί ότι η έφηβη είχε μεγαλώσει σε μια δυσλειτουργική οικογένεια, χωρίς ασφάλεια. Πρώτα διέκοψε τη φοίτησή της στο σχολείο, ακολούθησαν φυγές από το σπίτι. Η αφορμή που την έστειλε στο κατώφλι της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων της Αθήνας μπορεί να ήταν οι παραβατικές της πράξεις, αλλά φαινόταν ότι αυτό το κορίτσι είχε ανάγκη από βοήθεια. «Ηταν 14 ετών και υπήρχαν οι ενδείξεις ότι κινδυνεύει να κακοποιηθεί στη ζωή της», λέει η επιμελήτρια που χειρίστηκε την υπόθεσή της. «Η αγωνία μου ήταν πώς θα εξελιχθεί».
Χρειάστηκε επίμονη δουλειά για να στραφεί τελικά η έφηβη σε άλλο δρόμο. «Το παιδί που φτάνει εδώ ως θύτης, συνήθως έχει προϋπάρξει και θύμα», λέει στην «Κ» η νομικός και επιμελήτρια ανηλίκων Χαρά Γαλανού. «Στις περισσότερες των περιπτώσεων έρχονται στην υπηρεσία μας παιδιά που είχαν υποστεί ενδοοικογενειακή βία, παραμέληση ή κακοποίηση. Η βία τους έχει γίνει βίωμα».
Το ζήτημα της νεανικής παραβατικότητας φαίνεται να απασχολεί όλο και πιο συχνά την επικαιρότητα. Πρόσφατα η υποδιεύθυνση Προστασίας Ανηλίκων της αστυνομίας εξάρθρωσε μια σπείρα διακίνησης ναρκωτικών στην Αθήνα. Από τους δέκα συλληφθέντες οι έξι είναι έφηβοι. Αντίστοιχα, στη δικογραφία που σχηματίστηκε για την οπαδική βία μετά τα επεισόδια στου Ρέντη περιλαμβάνονται και 14 ανήλικοι. Τον περασμένο Φεβρουάριο η κυβέρνηση προχώρησε στη σύσταση επιστημονικής επιτροπής με στόχο την εκπόνηση εθνικής στρατηγικής πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου. Μιλώντας με επιμελητές ανηλίκων στην Αθήνα η «Κ» ανιχνεύει τις τάσεις που παρατηρούνται στην εφηβική βία.
Πέρυσι οι νεοεισερχόμενες περιπτώσεις που τους απασχόλησαν αφορούσαν 925 ανηλίκους, ενώ οι υποθέσεις άλλων 1.097 βρίσκονταν σε εξέλιξη από προηγούμενα έτη. Μεταξύ άλλων, στα κύρια αδικήματα εισαγωγής για το 2023 ξεχωρίζουν σε συχνότητα οι κλοπές και οι ληστείες, η επικίνδυνη σωματική βλάβη, η διακίνηση ναρκωτικών.
Τραβούν εύκολα μαχαίρι
«Η ληστεία παλιότερα μπορεί να γινόταν με χειροδικία. Τώρα αρχίζει και εμφανίζεται η χρήση του μαχαιριού, όχι μόνο ως μέσο εκφοβισμού», λέει ο Σωτήρης Ευστρατιάδης, δρ Ψυχολογίας και προϊστάμενος της Διεύθυνσης Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Αθηνών. Μπορεί ο ανήλικος ληστής να μην έχει πρόθεση να σκοτώσει, όμως παρατηρείται σε ορισμένες περιπτώσεις ότι κάνει πιο εύκολα χρήση του μαχαιριού. Η ποιοτική αναβάθμιση στην άσκηση βίας τα τελευταία χρόνια, η διαφορά στην ένταση ή στη σκληρότητα σε κάποια περιστατικά, είναι μία από τις κοινές διαπιστώσεις των επιμελητών που μίλησαν στην «Κ».
Αλλαγή παρατηρείται και στον αριθμό των εμπλεκομένων. Ο κοινωνικός λειτουργός και επιμελητής ανηλίκων Νίκος Κατσιώλης λέει ότι την προηγούμενη δεκαετία δεν συναντούσε στα πινάκια με την ίδια συχνότητα την έννοια της συμμορίας ή της εγκληματικής οργάνωσης σε υποθέσεις που έφταναν προς εκδίκαση. Η μακρόστενη αίθουσα με τις λιγοστές σειρές καθισμάτων στο ισόγειο του δικαστηρίου ανηλίκων της Αθήνας δεν επαρκεί για να καλύψει τις αυξανόμενες ανάγκες και από τον Σεπτέμβριο αναμένεται να διατεθεί και άλλος, μεγαλύτερος χώρος.
«Οι δύσκολες υποθέσεις είναι πιο πολλές και απαιτούνται περισσότερες ώρες για την εκδίκασή τους. Αυτό έχει ως συνέπεια αρκετοί ανήλικοι να έρχονται στην ηλικία των 15 ή 16 ετών και όταν βγαίνει η πρωτόδικη απόφαση, λόγω και των αναβολών, να έχουν φτάσει 21 ή 22 ετών», λέει ο κ. Κατσιώλης. Αυτή η καθυστέρηση μπορεί να έχει δυσάρεστες συνέπειες στην εξέλιξη του εφήβου, καθώς τον ακολουθεί μια ποινική εκκρεμότητα για χρόνια. «Οσο αργεί ο ρυθμός απόδοσης δικαιοσύνης δημιουργείται και μια αίσθηση ατιμωρησίας», προσθέτει ο επιμελητής.
Πέρυσι παραπέμφθηκαν 72 άτομα στο δικαστήριο ανηλίκων της Αθήνας με την κατηγορία της συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση, το 2022 ήταν 65 και το 2019 μόλις 21. Οι καταδίκες για αυτό το αδίκημα, όμως, είναι λιγότερες. Επιμελητές εξηγούν στην «Κ» ότι συνήθως στις ομάδες των ανηλίκων δεν υπάρχουν ρόλοι ή ιεραρχία, τις περισσότερες φορές οι εμπλεκόμενοι δρουν αποσπασματικά, παρορμητικά, ή εργαλειοποιούνται από ενήλικες για να εκπληρώσουν τους δικούς τους σκοπούς.
Η αντιμετώπιση κάθε ανηλίκου από τους επιμελητές γίνεται εξατομικευμένα, βάσει των διαφορετικών χαρακτηριστικών και αναγκών των παιδιών που φτάνουν στην υπηρεσία τους. Καλούνται να συντάξουν εκθέσεις κοινωνικής έρευνας για τους παραβάτες, γνωμοδοτούν το αναμορφωτικό μέτρο που θεωρούν ότι είναι το βέλτιστο σε κάθε περίπτωση, έχουν την ευθύνη της τήρησης των δικαστικών αποφάσεων, συμβουλεύουν και υποστηρίζουν τον ανήλικο. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρεμβαίνουν και προληπτικά. «Είμαστε εδώ ως βοηθοί του ανηλίκου, ως συνοδοιπόροι του», τονίζει ο κ. Ευστρατιάδης.
Σε κάθε βήμα αυτής της διαδικασίας προσπαθούν να χτίσουν με τον έφηβο μια σχέση εμπιστοσύνης. Οσοι ανήλικοι, όμως, έχουν βιώσει την απόρριψη από την οικογένειά τους συνήθως ανοίγονται πιο δύσκολα. «Χρειάζονται περισσότερο χρόνο. Διστάζουν να επενδύσουν σε κάποιον και να πληγωθούν ξανά», λέει η Βασιλική Καλογερά, κοινωνιολόγος – εγκληματολόγος και επιμελήτρια ανηλίκων. «Μπορεί να σε προκαλέσουν για να δουν πώς θα συμπεριφερθείς, αν θα θυμώσεις ή θα συνεχίσεις να ενδιαφέρεσαι».
Η γενιά που φτάνει πλέον στα δικαστήρια ανηλίκων βρισκόταν στο ξεκίνημα της εφηβείας στα χρόνια της πανδημίας. Οι επιμελητές εκτιμούν ότι ο εγκλεισμός την περίοδο της καραντίνας, η υπερέκθεση στα ψηφιακά μέσα και στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, η αποκοπή από το σχολικό περιβάλλον, επηρέασαν έως ένα βαθμό ορισμένους ανηλίκους.
Οι επιμελητές επισημαίνουν ότι η άσκηση βίας σε αυτές τις ηλικίες δεν συνεπάγεται πως κάθε παιδί θα εξελιχθεί και μελλοντικά σε εγκληματία. Μπορεί η παραβατική συμπεριφορά τους να είναι ευκαιριακή και παροδική. Μέρος της αποστολής των επιμελητών είναι να αντιληφθούν οι ανήλικοι τη βαρύτητα κάθε πράξης τους.
Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστούν μακροχρόνιες παρεμβάσεις για να υπάρξει μεταστροφή. Η κ. Καλογερά θυμάται έναν έφηβο που είχε διαπράξει κλοπές, έκανε χρήση ουσιών και τον παρακολουθούσε συστηματικά επί τέσσερα χρόνια. «Τα προβλήματά του δεν μπορούσαν να λυθούν από τη μια στιγμή στην άλλη», λέει. «Πλέον εργάζεται και καταβάλλει σημαντική προσπάθεια, η οποία εισακούεται στα δικαστήρια που έχει».
Ψηφιακοί εκβιασμοί
Η παραβατική συμπεριφορά, όμως, εκδηλώνεται και στον ψηφιακό κόσμο, όπως στις υποθέσεις εκδικητικής πορνογραφίας. Η επιμελήτρια ανηλίκων Χαρά Γαλανού θυμάται μία σχετική περίπτωση μεταξύ συμμαθητών. Ενα παιδί απαιτούσε χρήματα από άλλο μέσω Instagram για να μη διανείμει τις επίμαχες φωτογραφίες. Από την επιμελήτρια προτάθηκε στο δικαστήριο ως αναμορφωτικό μέτρο η διαδικασία της συνδιαλλαγής, μια μορφή διαμεσολάβησης.
«Θα ήταν ευχής έργον να γίνεται αυτή η διαδικασία στα σχολεία, προτού οι διαφορές ποινικοποιηθούν. Συχνά βλέπουμε ότι τα παιδιά θέλουν να τα βρουν, λέει η κ. Γαλανού. «Ολα όσα ακούμε για τη βία μεταξύ ανηλίκων που σχετίζεται με τη μαθητική κοινότητα θα μπορούσαν προληπτικά να αντιμετωπιστούν στο σχολείο, αν τα παιδιά μιλούσαν και ακούγονταν. Πρέπει να δουλέψουμε με εκείνα σε αποφάσεις που τα αφορούν, για να τις οικειοποιούνται και να δεσμεύονται».
Ποιοι είναι οι επιμελητές
Οι επιμελητές ανηλίκων ασχολούνται με τις υποθέσεις ανηλίκων οι οποίοι διώκονται ποινικά και υπάγονται στην αρμοδιότητα του Μονομελούς ή Τριμελούς Δικαστηρίου Ανηλίκων. Στόχος είναι να κινητοποιήσουν τους έφηβους παραβάτες και το οικογενειακό τους περιβάλλον, ώστε να μην υπάρξει υποτροπή. Μπορεί να παρέμβουν και προληπτικά. Συμβουλεύουν τους ανηλίκους και τους παραπέμπουν, ανάλογα με τις ανάγκες τους, σε εξειδικευμένους φορείς. Η ατομική αξιολόγηση που συντάσσουν είναι απαραίτητο στοιχείο για τη δικανική κρίση και λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τους δικαστές ανηλίκων.
Οι αριθμοί
17 άτομα δυναμικό στην Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Αθηνών, συμπεριλαμβανομένου του διευθυντή, τμηματάρχη κι ενός διοικητικού υπαλλήλου.
925 υποθέσεις ανηλίκων απασχόλησαν την υπηρεσία το 2023.
1.097 ενεργές περιπτώσεις ανηλίκων προηγούμενων ετών το 2023, των οποίων η υπόθεση ήταν σε εξέλιξη.
658 ανήλικοι σε καθεστώς επιμέλειας πέρυσι.
83 οι περιπτώσεις στις οποίες έγινε πέρυσι προληπτική παρέμβαση επιμελητών με εισαγγελική παραγγελία.
Πηγή: Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Αθηνών
