Το ελληνικό δίκτυο αριθμεί 144 πέτρινους φάρους και φανούς που θεμελιώθηκαν από το δεύτερο μισό του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Με συνολικά 1.600 «πυρσούς», η χώρα μας έχει από τα μεγαλύτερα, πυκνότερα και πιο οργανωμένα δίκτυα φάρων διεθνώς. Σήμερα γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Φάρων και 29 πέτρινοι φάροι ανά τη χώρα ανοίγουν για λίγες ώρες για το κοινό.
Φάροι της Ελλάδας
Της Πέννυς Μπουλούτζα
«Φως στερεόν, ερυθρόν και ορατόν εξ αποστάσεως μικράς κείται επί του άκρου της προκυμαίας της πόλεως». Ετσι περιγράφει τον φάρο στο λιμάνι της Πάτρας ο Π. Ζαφειρόπουλος το 1863, στην έκδοση «Φαροδείκτης». Με συνολικά 1.600 «πυρσούς», η Ελλάδα έχει ένα από τα μεγαλύτερα, πυκνότερα και πιο οργανωμένα δίκτυα φάρων διεθνώς. Αυτοί που σίγουρα ξεχωρίζουν είναι οι 144 καταγεγραμμένοι πέτρινοι φάροι και φανοί, δηλαδή οι πυρσοί που χρησιμοποιούνται σε λιμάνια και προβλήτες. Εχουν μέση ηλικία περίπου δύο αιώνων και ο καθένας τον δικό του χαρακτήρα και τη δική του ιστορία. Ενδεικτικά, ο εντυπωσιακός Τουρλίτης της Ανδρου, φάρος που «ισορροπεί» σε έναν στενό βράχο στη μέση της θάλασσας, ο φάρος στο Γαϊδουρονήσι της Σύρου που με τα 29,5 μέτρα του από τη γη προς τον ουρανό είναι ο ψηλότερος της χώρας, ο πέτρινος κυκλικός πύργος με τον πυρσό στην κορυφή στο ακρωτήριο Απολυτάρες στα Αντικύθηρα, στον οποίο η πρόσβαση γίνεται με πλωτό μέσο ή από μονοπάτι με δυόμισι ώρες πεζοπορία, ο λευκός φάρος Δουκάτο της Λευκάδας στην άκρη ενός γκρεμού 60 μέτρων πάνω από τα νερά του Ιονίου. Στην ηπειρωτική χώρα, νοτιότερος όλων ο φάρος στο ακρωτήριο Ταίναρο, χτισμένος σε βράχια, εκεί που οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν ότι είναι η πύλη για την Αδη, να ατενίζει το απέραντο και ενίοτε θυμωμένο γαλάζιο.
Είκοσι εννέα πέτρινοι φάροι ανά τη χώρα ανοίγουν την Κυριακή για λίγες ώρες για το κοινό στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Φάρων, που γιορτάζεται από το 2003 κάθε χρόνο την τρίτη Κυριακή του Αυγούστου. Οι επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να ενημερωθούν για τη συμβολή των φάρων στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, την αξιολόγηση του φαρικού δικτύου ως πολιτιστικής κληρονομίας καθώς και τη συνεισφορά των φαροφυλάκων στη λειτουργία του δικτύου, οι ρίζες του οποίου εντοπίζονται χρονικά στον 19ο αιώνα.
46 από τους 144 φάρους της χώρας έχουν χαρακτηριστεί με αποφάσεις του υπουργείου Πολιτισμού ως νεότερα Διατηρητέα Ιστορικά Μνημεία.
Σύμφωνα με την Υπηρεσία Φάρων, ο πρώτος πυρσός του νεοσύστατου ελληνικού κράτους άναψε το 1829 ή το 1830 στο λιμάνι της Αίγινας, όταν ο Καποδίστριας ανακήρυξε το νησί πρωτεύουσα της ελληνικής πολιτείας. Είχε προηγηθεί η κατασκευή φάρων από τη Μεγάλη Βρετανία στην Ιόνιο Πολιτεία και συγκεκριμένα σε Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Παξούς, Ζάκυνθο και Στροφάδες, οι οποίοι κληρονομήθηκαν στο ελληνικό κράτος με την προσάρτηση των Επτανήσων. Η ίδρυση της Υπηρεσίας Φάρων το 1887 βρήκε τη χώρα με 49 φάρους. Σταθμό στην εξέλιξη του φαρικού δικτύου αποτέλεσε και η περίοδος διοίκησης της υπηρεσίας του Στυλιανού Λυκούδη (1915-1939), που προστέθηκαν στο δίκτυο 226 φάροι. Σύμφωνα με την Υπηρεσία Φάρων, οι πέτρινοι φάροι και φανοί κατασκευάστηκαν κυρίως στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα. Οι περισσότεροι εξ αυτών υπέστησαν ζημιές, καταστράφηκαν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επισκευάστηκαν μετά. Αποτελούν παραδοσιακά «βιομηχανικά μνημεία» με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική κατασκευή και είναι συνδεδεμένοι με τη ναυτική παράδοση της χώρας. Σαράντα έξι πέτρινοι φάροι έχουν χαρακτηριστεί με αποφάσεις του υπουργείου Πολιτισμού ως νεότερα Διατηρητέα Ιστορικά Μνημεία.
Φαροφύλακες
Η ιστορία τους, δε, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τους φαροφύλακες. Ενας από τους πιο γνωστούς ιστορικά είναι ο Νικόλαος Φιλοσοφώφ, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας ο οποίος γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη και υπηρέτησε σε διάφορες θαλάσσιες υπηρεσίες του ρωσικού ναυτικού. Το 1907, ως κυβερνήτης του καταδρομικού «Χιβίντιτς», βρέθηκε στην Κρήτη και κλήθηκε να βοηθήσει στη διάσωση ναυαγών του αυστριακού υπερωκεάνιου «Ιμπεράτριξ», το οποίο είχε προσαράξει σε υφάλους της Ελαφονήσου. Το «Χιβίντιτς» περισυνέλεξε 108 ναυαγούς. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, το 1922, και αφού είχε διαφύγει στην Ελλάδα μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων στη Ρωσία, ο Φιλοσοφώφ παρουσιάζεται στον διευθυντή της Υπηρεσίας Φάρων Λυκούδη και του ζητάει να προσληφθεί ως φαροφύλακας. Τοποθετείται στον νέο φάρο της Ελαφονήσου στην Κρήτη. «Σύμφωνα με τα λόγια του Λυκούδη, όταν έδειξε στον χάρτη την περιοχή του φάρου ο Φιλοσοφώφ κατέρρευσε και με δάκρυα στα μάτια του αφηγήθηκε την ιστορία του “Ιμπεράτριξ”», αναφέρεται στις ιστορίες που έχει συλλέξει η Υπηρεσία Φάρων.
Σήμερα, σύμφωνα με την ενημέρωση της Υπηρεσίας Φάρων, όλοι οι φωτιστικοί μηχανισμοί των φάρων και των αυτόματων πυρσών λειτουργούν με φωτοβολταϊκά ή ηλεκτρικά φωτιστικά συστήματα. Επανδρωμένοι ή επιτηρούμενοι από φαροφύλακες φάροι και φανοί είναι μόλις 58.
Η λίστα
Οι φάροι που θα είναι επισκέψιμοι την Κυριακή 20/8 είναι οι Κέας (Αγ. Νικόλαος), Θήρας (Ακρωτήρι), Φθιώτιδας (Αρκίτσα), Κυθήρων (Μουδάρι), Λαυρίου (Βρυσάκι), Κεφαλονιάς (Γερόγομπος), Σκοπέλου (Γουρούνι), Χανίων (Δρέπανο), Χαλκιδικής (Κασσάνδρα), Οθωνών (Καστρί), Ζακύνθου (Σχινάρι), Γυθείου (Κρανάη), Θεσσαλονίκης (Μεγάλο Εμβολο), Λουτρακίου (Μελαγκάβι), Λήμνου (Πλάκα), Πάρου (Κόρακα), Ψαρών (Κοννικόπουλο), Αλεξανδρούπολης, Λακωνίας (Ταίναρο), Αρτας (Κόπραινα), Χαλκίδας (Κακή Κεφαλή), Μονεμβασιάς, Παξών (Λάκκα), Εύβοιας (Βασιλίνα), Ικαρίας (Πάππα), Σερίφου (Σπαθί), Λευκάδας (Δουκάτο), Ηλείας (Κατάκολο) και Σαλαμίνας (Κόγχη). Οι συγκεκριμένοι φάροι θα είναι ανοιχτοί στο κοινό από τις 10 π.μ. έως τις 2 μ.μ. και από τις 5 μ.μ. έως τις 8 μ.μ.
Κινηματογραφώντας την αληθινή ψυχή τους
Του Δημήτρη Καραϊσκου
Το ελληνικό φαρικό δίκτυο αριθμεί 144 πέτρινους φάρους και φανούς που θεμελιώθηκαν από το δεύτερο μισό του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα και μέσα στον πυκνό φωτεινό τους ιστό βρίσκονται δύο φάροι που κρατούν ένα βαρύτιμο, ιδιαίτερης σημασίας έργο, εφόσον αμφότεροι σηματοδοτούν επικίνδυνους θαλάσσιους δρόμους. Πρόκειται για αυτούς που φωτίζουν τα ακρωτήρια στο πρώτο και το τρίτο «πόδι» της Πελοποννήσου, το Ταίναρο (το νοτιότερο σημείο της ηπειρωτικής Ευρώπης) και τον Κάβο Μαλέα. Ο πρώτος άρχισε να λειτουργεί το 1887 και ο δεύτερος το 1883, και πριν από μια δεκαετία είχαν την τύχη να «αναγεννηθούν» χάρη σε ολική αποκατάσταση των φθορών που έφεραν πάνω τους τα χρόνια και οι καιροί, με πρωτοβουλία και δωρεά του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Αληθινή πρόκληση
Το εγχείρημα της αποκατάστασής τους ήταν αληθινή πρόκληση, μια πρόκληση όμως που για τον αρχιτέκτονα μηχανικό που τις ανέλαβε, τον Δημήτρη Ευταξιόπουλο, υπήρξε γοητευτική και εμπνευστική. Ημερολόγιο των εμπειριών του μπορούμε να βρούμε σε τόμο που εξέδωσε το Ιδρυμα το 2013 με τίτλο «Πετρόκτιστοι φάροι: Ταίναρο και Μαλέας», αλλά και σε ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, το «Κάλεσμα των φάρων», που υπογράφει ο Κωνσταντίνος Ποταμιάνος, ένας νεαρός κινηματογραφιστής και μουσικός. Ενα ντοκιμαντέρ που, σημειωτέον, έχει συμμετάσχει και διακριθεί σε μια σειρά από φεστιβάλ και θα προβληθεί και στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου που ξεκινάει σήμερα.
Μιλώντας με τον δεκαοκτάχρονο επίδοξο σκηνοθέτη, έχουμε μπροστά μας όχι μόνο κάποιον που αγαπά τον τόπο καταγωγής του –τη Μάνη– αλλά και κάποιον που «τσίμπησε» το μικρόβιο της «φαρολατρίας»: «Το περπάτημα 40 λεπτών προς το ακρωτήρι του Ταινάρου ήταν κάτι που έκανα από μικρός με τους γονείς μου», θα μας πει, «αποκτώντας έτσι από τα παιδικά μου χρόνια μια ιδιαίτερη σχέση με τον εντυπωσιακό φάρο που βρίσκεται εκεί. Ετσι, όταν άρχισα να πειραματίζομαι με την κινηματογράφηση, μου μπήκε η ιδέα να φτιάξω μια μικρή ταινία όπου αυτός ο φάρος, σύμβολο του τόπου μου, θα πρωταγωνιστούσε. Η αναπαλαίωση που είχε την τύχη να λάβει από το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη έπαιξε τον ρόλο της, εφόσον τον γνώρισα όχι γεμάτο φθορές, όπως είναι αρκετοί άλλοι φάροι μας, αλλά σε άψογη κατάσταση. Μαθαίνοντας στην πορεία ότι το Ιδρυμα είχε επιτελέσει το ίδιο έργο και στο ακρωτήρι του Μαλέα, αποφάσισα να κάνω ένα διπλό πορτρέτο αυτών και των ανθρώπων τους».
Ολοκληρωμένο πορτρέτο
Παρακολουθώντας το ενδεκάλεπτο φιλμικό του δημιούργημα, γινόμαστε μάρτυρες μιας ελεγείας που ίσως θέλει να μας πει πως ακόμη και αν αυτοί οι πέτρινοι φρουροί της θάλασσας αποκτήσουν δεύτερη νιότη, ακόμη και όταν αναπαλαιωθούν στην εντέλεια, παραμένουν μοναχικοί, ταγμένοι να τηρούν για πάντα την υπόσχεση που έχουν δώσει στους ναυτικούς. Οι πτήσεις με τα drones του νέου σκηνοθέτη γύρω από τα πόστα τους, πάνω από τα φωτιστικά τους μηχανήματα και τα κομψά μαρμάρινα στοιχεία τους, φτιάχνουν ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο τους που πλαισιώνεται από λόγια αυτών που τους φρόντισαν: ενός από τους φαροφύλακες του φάρου του Μαλέα, του Ηλία Παπανδρέου, και του αρχιτέκτονα Δημήτρη Ευταξιόπουλου που τους αναπαλαίωσε. Το πλάνο της αφήγησης του πρώτου έχει στηθεί μέσα σε κοφτερά βράχια πάνω από τη θάλασσα και του τελευταίου θυμίζει απομνημόνευση των περιπετειών ενός παλιού καπετάνιου, ενώ η μουσική του Ερίκ Σατί που συνοδεύει κάποια άλλα πλάνα υπογραμμίζει τη μελαγχολία που χαρακτηρίζει τη σύντομη ταινία, που, παρά το γεγονός ότι μοιάζει με πρόγευση ενός μεγαλύτερου έργου, φαίνεται πως έχει απορροφήσει μέσα της την αληθινή ψυχή των φάρων και της γοητευτικής μοναξιάς τους. «Υπάρχει κάτι ρομαντικό στην ανιδιοτελή μοναχικότητα αυτών των κτιρίων», θα μας πει ο Κωνσταντίνος Ποταμιάνος, ενώ συμπληρώνει: «Αν δεν είμαστε και οι ίδιοι έστω λίγο ρομαντικοί, δεν θα δούμε σε αυτούς τίποτα άλλο παρά μερικές πέτρες πεταμένες πάνω σε ένα ακρωτήρι».
• Ο φάρος του Ταινάρου θα είναι επισκέψιμος στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Φάρων (μαζί με άλλους 28 του φαρικού δικτύου μας – πληροφορίες στον ιστότοπο του Πολεμικού Ναυτικού) σήμερα Κυριακή 20/8, από τις 10 π.μ. έως τις 2 μ.μ. και από τις 5 μ.μ. έως τις 8 μ.μ.
• Το «Κάλεσμα των φάρων» του Κωνσταντίνου Ποταμιάνου θα είναι διαθέσιμο στο κανάλι του στο YouTube από τις αρχές Σεπτεμβρίου.