«Είναι απίστευτο το ενδιαφέρον που δείχνουν τα παιδιά για τις τεχνικές παροχής πρώτων βοηθειών. Απορροφούν σαν σφουγγάρι όλες τις πληροφορίες που τους δίνουμε και οι ικανότητές τους, ήδη μετά τα πρώτα μαθήματα, μας εντυπωσιάζουν». Εδώ και αρκετά χρόνια, ο Γιώργος Βέλμαχος, καθηγητής Χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και διευθυντής της Κλινικής Τραύματος, Επείγουσας Χειρουργικής και Εντατικής Θεραπείας στο Mass General, το Γενικό Νοσοκομείο Μασαχουσέτης –«ναυαρχίδα» της Ιατρικής Σχολής του φημισμένου πανεπιστημίου– συμμετέχει στην καμπάνια «Stop the bleed» – σταμάτησε την αιμορραγία δηλαδή. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία που στόχο έχει την ανάπτυξη δεξιοτήτων σε Αμερικανούς όλων των ηλικιών, ώστε να μπορούν να βοηθήσουν συμπολίτες τους.
«Μελέτες του Εθνικού Οργανισμού Υγείας των ΗΠΑ δείχνουν ότι μόνο το 10% των ατόμων που υφίστανται καρδιοαναπνευστική ανακοπή εκτός νοσοκομείου (για οποιονδήποτε λόγο, από έμφραγμα και πνιγμό έως χρήση ναρκωτικών και αναφυλακτικό σοκ) επιβιώνει. Αν την ώρα που παθαίνουν την ανακοπή υπάρχει γύρω τους κάποιος να τους κάνει καρδιοαναπνευστική ανάνηψη, το ποσοστό διπλασιάζεται. Αν σκεφτεί κανείς ότι οι θάνατοι από αυτή την αιτία ανέρχονται ετησίως στις ΗΠΑ σε 350.000, μιλάμε για 35.000 ζωές που σώζονται! Και ΚΑΡΠΑ μπορούν να κάνουν ακόμα και παιδιά οκτώ, εννέα ή δέκα ετών. Φτάνει να το έχουν διδαχθεί στο σχολείο», συνεχίζει ο Ελληνας επιστήμονας. «Το ίδιο συμβαίνει και με την ανάσχεση αιμορραγίας. Αν κοντά στον Μιχάλη, τον 29χρονο φίλαθλο της ΑΕΚ που δολοφονήθηκε από Κροάτες χούλιγκαν τον Αύγουστο, υπήρχε κάποιος που να σταματούσε την αιμορραγία έστω και με ένα απλό τουρνικέ (ιμάντα ισχαιμικής περίδεσης), ο Μιχάλης δεν θα είχε χάσει όλο του το αίμα στην άσφαλτο και πιθανότατα θα είχε σωθεί…».
Σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας ακούγονται όλα αυτά για τα ελληνικά σχολεία, όπου η έμφαση, σύμφωνα με τα αναλυτικά προγράμματα που έχει θεσπίσει η Πολιτεία, εξακολουθεί να δίνεται στην απομνημόνευση και σε άχρηστες συχνά θεωρητικές γνώσεις. Οι περισσότεροι μαθητές του δημοτικού γίνονται φοιτητές χωρίς να έχουν αποκτήσει βασικά «εργαλεία» για την επιβίωσή τους σε έναν κόσμο που αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς. Δεν ξέρουν τα δικαιώματά τους και τις υποχρεώσεις τους ως πολίτες. Δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν τα οικονομικά τους, πώς να αντιδράσουν σε μια φυσική καταστροφή, πώς να φροντίσουν την υγεία τους. Μήπως, τελικά, τα σχολεία μας σήμερα εκπαιδεύουν παιδιά του… χθες;
Πίσω ολοταχώς
«Οι περισσότεροι μαθητές του 21ου αιώνα εξακολουθούν να διδάσκονται από εκπαιδευτικούς που χρησιμοποιούν παιδαγωγικές πρακτικές του 20ού αιώνα σε σχολικούς οργανισμούς του 19ου αιώνα», παραδέχεται ο Θωμάς Μπαμπάλης, καθηγητής Παιδαγωγικής ΕΚΠΑ και Κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών της Αγωγής. «Η πρόκληση, λοιπόν, για το μέλλον είναι να εκπαιδεύσουμε τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές στο πώς θα μπορέσουν να διαχειριστούν την καθημερινότητα, τις κρίσεις και τις αλλαγές. Προς αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να συμβάλλει η μετάβαση από μια γνωσιοκεντρική σε μια πιο διευρυμένη στοχοθεσία της εκπαίδευσης, που θα συμπεριλαμβάνει την κοινωνική και συναισθηματική αγωγή και την ανάπτυξη δεξιοτήτων ζωής, όπως είναι η λήψη απόφασης, η επίλυση προβλήματος, η κριτική και δημιουργική σκέψη, η αυτογνωσία, η ενσυναίσθηση, η ανθεκτικότητα, η υπευθυνότητα και η συμμετοχή».
Στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας μας υλοποιούνται προαιρετικά προγράμματα σχολικών δραστηριοτήτων (Αγωγής Σταδιοδρομίας, Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας και Πολιτιστικών θεμάτων), ενώ πρόσφατα εντάχθηκαν στο ωρολόγιο πρόγραμμα όλων των τάξεων της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (νηπιαγωγείο, δημοτικό και γυμνάσιο) τα «Εργαστήρια Δεξιοτήτων», με στόχο την ανάπτυξη ήπιων δεξιοτήτων σε τέσσερις θεματικούς άξονες: ζω καλύτερα· φροντίζω το περιβάλλον· ενδιαφέρομαι και ενεργώ· δημιουργώ και καινοτομώ. Προαιρετικά τα πρώτα, πολύ γενικά τα δεύτερα – σαν ευχολόγια ακούγονται…
«Τα σημερινά μικρά παιδιά θα κληθούν να κάνουν δύσκολες επιλογές στο μέλλον –με προκλήσεις και διλήμματα– και θα πάρουν σοβαρές αποφάσεις για τον πολιτισμό και την ευημερία, ως υπεύθυνοι ενεργοί πολίτες. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος θα είναι να αντιμετωπίσουμε το μέλλον χωρίς να επενδύσουμε σε γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες και στάσεις που θα αναπτυχθούν με τη συμμετοχική και βιωματική μάθηση, την εργασία σε ομάδες, τη σχεδιαστική σκέψη, την αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων και σύγχρονες και ευέλικτες μεθόδους διδασκαλίας διασφαλίζοντας παράλληλα συνεχή υποστήριξη των μαθητών, των γονέων και των κοινοτήτων από τους ειδικούς επαγγελματίες – τους εκπαιδευτικούς, τους ψυχολόγους, τους κοινωνικούς λειτουργούς, κ.ά. Επίσης, η φαντασία, η δημιουργικότητα και η καινοτομία πρέπει να τοποθετούνται ψηλά στη λίστα των προτεραιοτήτων της εκπαίδευσης, η οποία άλλωστε αποτελεί και το κλειδί για το μέλλον», επισημαίνει ο κ. Μπαμπάλης.
«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος θα είναι να αντιμετωπίσουμε το μέλλον χωρίς να επενδύσουμε σε γνώσεις που θα αναπτυχθούν με τη βιωματική μάθηση, την εργασία σε ομάδες, τη σχεδιαστική σκέψη».
Μεγάλα κενά
Ειδικά στα θέματα υγείας τα κενά είναι… αβυσσαλέα. Σε άρθρο που έχει εκπονήσει η Πέλα Σουλτάτου, διδάκτωρ Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, και το οποίο βρίσκεται σε διαδικασία κρίσης σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό, έχει καταλογογραφήσει τα προγράμματα σπουδών όλων των παιδαγωγικών τμημάτων των δημοσίων πανεπιστημίων της χώρας, ώστε να εντοπίσει σε πόσα και ποια υφίσταται ως γνωστικό αντικείμενο η Αγωγή Υγείας στις προπτυχιακές σπουδές μελλοντικών δασκάλων, νηπιαγωγών και βρεφονηπιοκόμων. «Τα αποτελέσματα είναι άκρως απογοητευτικά. Από το σύνολο των 21 προγραμμάτων σπουδών αντίστοιχου αριθμού πανεπιστημιακών τμημάτων της επικράτειας, μόλις οι 11 περιλαμβάνουν το συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, το οποίο αντιστοιχεί σε ποσοστό 47%», λέει στην «Κ» η κ. Σουλτάτου. «Σε πρακτικούς όρους αυτό συνεπάγεται ότι περισσότεροι από τους μισούς αυριανούς παιδαγωγούς δεν έχουν έρθει σε καμία επαφή με τη θεματολογία και τη μεθοδολογία της αγωγής υγείας. Πώς θα χτιστεί κουλτούρα πρόληψης αν τα πανεπιστήμια αφήνουν ανεκπαίδευτους τους εκπαιδευτικούς σε θέματα πρόληψης;».
Εύλογη η απορία. Τα καρδιαγγειακά νοσήματα, οι περισσότεροι καρκίνοι, ο σακχαρώδης διαβήτης, καθώς και πολλά άλλα σωματικά και ψυχικά νοσήματα, είναι σε μεγάλο βαθμό προλήψιμα με την υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών. Και τα θεμέλιά τους μπαίνουν στην παιδική ηλικία. «Η υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών στα παιδιά και στους εφήβους δεν επιτυγχάνεται μόνο με την παροχή πληροφοριών. Απαιτείται η απόκτηση των απαραίτητων γνώσεων και η διαμόρφωση σωστών απόψεων και στάσεων με την υλοποίηση οργανωμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων Αγωγής Υγείας. Απαιτείται επίσης η δημιουργία του αναγκαίου υποστηρικτικού περιβάλλοντος στο σχολείο και στην οικογένεια, με την οργάνωση ευρύτερων προγραμμάτων Προαγωγής Υγείας», επισημαίνει ο Γιάννης Τούντας, ομότιμος καθηγητής Ιατρικής ΕΚΠΑ και διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.
Γι’ αυτό και τα προγράμματα Προαγωγής – Αγωγής Υγείας, σύμφωνα με τον κ. Τούντα, θα πρέπει να παρέχονται καθ’ όλη τη διάρκεια της προσχολικής και σχολικής ηλικίας, και ιδιαίτερα κατά την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, από κατάλληλα καταρτισμένο εκπαιδευτικό προσωπικό. Στα κρίσιμα ζητήματα υγείας, για τα οποία τα παιδιά θα πρέπει να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις και να διαμορφώσουν σωστές αντιλήψεις και συμπεριφορές, περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η σωστή διατροφή, η αποχή από τις εξαρτήσεις, η σημασία της άθλησης, η σεξουαλική αγωγή, αλλά και η πρόληψη των ατυχημάτων, η παροχή πρώτων βοηθειών, η τήρηση των εμβολιαστικών πρωτοκόλλων και των προληπτικών εξετάσεων.
«Ιδιαίτερο βάρος, ειδικά στην εποχή μας, θα πρέπει να δοθεί και στα θέματα που αφορούν την ψυχική υγεία, διότι το άγχος και η κατάθλιψη, αλλά και η άσκηση βίας, αποτελούν ολοένα και μεγαλύτερες απειλές για την υγεία των παιδιών και των εφήβων. Πάνω απ’ όλα όμως, απαιτείται κάθε παιδί να κατανοήσει τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, να υιοθετήσει μια ολιστική-οικολογική αντίληψη για την υγεία και το πώς αυτή καθορίζεται από τις συμπεριφορές και από το περιβάλλον, και κυρίως να συνειδητοποιήσει τη μεγάλη ευθύνη που του αντιστοιχεί για την προστασία της υγείας του. Θα απαιτηθεί η ανάπτυξη συστηματικών δραστηριοτήτων που να την προάγουν καθημερινά σε κάθε πτυχή της σχολικής ζωής, καθώς και η αναβάθμιση του σχολικού περιβάλλοντος με την ενεργό συμμετοχή των μαθητών, των εκπαιδευτικών, των γονέων ή κηδεμόνων», καταλήγει ο καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.
«Τα παιδιά σήμερα είναι καθηλωμένα σε μια οθόνη, χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί γι’ αυτό. Δηλαδή δεν έχουν εκπαιδευτεί στην ορθή χρήση των ψηφιακών μέσων και στην κριτική ανάλυση των μηνυμάτων που δέχονται από τα ΜΜΕ, τα οποία δεσπόζουν στη ζωή τους και τα βρίσκουν ευάλωτα και πιο ανοχύρωτα από ποτέ. Μια εκπαίδευση με έμφαση στις πανανθρώπινες, αληθινές αξίες ζωής, τους είναι απαραίτητη. Η τέχνη, που θα μπορούσε να τα μυήσει σε αυτές, λείπει, και μαθήματα όπως τα Εικαστικά, το Θέατρο και η Μουσική μέχρι το Λύκειο εξαφανίζονται», τονίζει από την πλευρά του ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος, εκπαιδευτικός και συγγραφέας παιδικών βιβλίων.
«Παράλληλα, στην απομόνωση της οθόνης και στο βίωμα μιας ψηφιακής πραγματικότητας, θα έπρεπε το σχολείο να απαντά με την καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων όπως η επικοινωνία, ο διάλογος με επιχειρήματα, η ενσυναίσθηση και κατανόηση του άλλου, η κοινωνική προσφορά, ο εθελοντισμός. Πώς όμως και πότε; Μαθαίνει το σχολείο στο σημερινό παιδί να αγαπά και να ασκεί το σώμα του, να τρέφεται σωστά και να παίρνει χαρά από αυτό, δηλαδή να ισορροπεί ψυχικά με τον αθλητισμό; Οχι. Οι ώρες Φυσικής Αγωγής, από τρεις στην Α΄ Δημοτικού μειώνονται σταδιακά, ενώ θα έπρεπε να συμβαίνει το αντίθετο και στο Λύκειο να είναι υπερδιπλάσιες. Κι όσο το παιδί έχει απομακρυνθεί από το σώμα του, έχει απομακρυνθεί και από τη φύση. Βιωματικές δράσεις στο βουνό, στο δάσος, στη θάλασσα, επαφή με καλλιέργειες, επαφή με τα ζώα, θα ήταν εμπειρίες για καλές συνήθειες για όλη του τη ζωή».
Για την ανάγκη να απαγκιστρωθεί η εκπαίδευση από τη στείρα αποστήθιση πληροφοριών και ο εκπαιδευτικός χρόνος να αξιοποιείται με στόχο τη δημιουργία ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων, οι οποίες θα μπορούν να διατηρήσουν ανεξαρτησία σκέψης και να αντεπεξέλθουν στις προκλήσεις της εποχής μιλάει και ο Γιώργος Χατζηπιερής, δικηγόρος και τραγουδοποιός, δημιουργός του «Τεμπέλη Δράκου», που συναρπάζει –και διαπαιδαγωγεί– τα παιδιά με τις περιπέτειες των ηρώων του από το ζωικό βασίλειο.
Πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτό; «Με αναζήτηση πρωτογενών πηγών γνώσης. Με έμφαση σε μεθόδους προσέγγισης και όχι σε συσσώρευση πληροφοριών (έρευνα, ανάλυση – σύνθεση, στρατηγική, αξιολόγηση αποτελεσμάτων, ελευθερία λόγου, κριτική). Με επαφή με τη φύση και πρακτική εκμάθηση λειτουργιών της: γη και ουρανός, θάλασσα και αέρας, φυτά, ζώα, το φύτεμα, το κλάδεμα, η συγκομιδή, η συνύπαρξη, ο σεβασμός, η αειφορία. Με ομαδική εργασία και δημιουργία. Με καλλιέργεια της φαντασίας μέσω των τεχνών και της λογοτεχνίας και εξίσωση αυτών των μαθημάτων με τα δήθεν σημαντικότερα», απαριθμεί μερικές αλλαγές ο κ. Χατζηπιερής. «Και, κυρίως, με απενοχοποίηση της παιδικότητας και αποκαθήλωση της σοβαροφάνειας. Ο άνθρωπος πρέπει να παραμένει παιδί για να μπορεί να είναι φρέσκος και δημιουργικός ανεξαρτήτως ηλικίας. Δηλαδή να συνεχίζει να απορεί, να θαυμάζει και να ονειρεύεται».