Φέτος συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια από την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, μιας από τις σημαντικότερες διπλωματικές συμφωνίες στην Ιστορία. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι σύμμαχοι υποσχέθηκαν να καταστήσουν τους Τούρκους ηγέτες προσωπικά υπόλογους για τη γενοκτονία των χριστιανών. Ομως η συνθήκη της Λωζάννης του 1923 μεταξύ συμμάχων και Τουρκίας έκανε το αντίθετο, ανταμείβοντας την Τουρκία με περισσότερα εδάφη και νομιμοποιώντας και διευκολύνοντάς τη στην εθνοκάθαρση των επιζώντων χριστιανών. Οπως ήταν αναμενόμενο, αυτό ενθάρρυνε τη διάπραξη περισσότερων γενοκτονιών και εθνοκαθάρσεων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η συνθήκη της Λωζάννης προέκυψε επειδή οι Τούρκοι εθνικιστές, με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ, αρνήθηκαν να τιμήσουν τους αρχικούς όρους ειρήνης που είχε υπογράψει η κυβέρνησή τους. Συνέχισαν να πολεμούν, εκδίωξαν τις συμμαχικές δυνάμεις κατοχής και ολοκλήρωσαν την εξόντωση των χριστιανών που ζούσαν στη Μικρά Ασία για χιλιετίες. Οι Γερμανοί, που ζούσαν υπό το βάρος των σκληρών συμμαχικών αποζημιώσεων, το σημείωσαν αυτό. Οταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία, ακολούθησε το παράδειγμα των Τούρκων. Αφόπλισε τους Εβραίους, τους στιγμάτισε ως επικίνδυνους παρείσακτους, κατάσχεσε την περιουσία τους, τους μετέφερε μακριά από τα πληθυσμιακά κέντρα για να καλύψει καλύτερα την τύχη που τους περίμενε και στη συνέχεια τους δολοφόνησε μαζικά. Και άλλες εθνοτικές μειονότητες εκτοπίστηκαν βίαια κατά τη διάρκεια και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθούν θρησκευτικά και εθνοτικά ομοιογενείς πληθυσμοί.
Τα διδάγματα από τη συνθήκη της Λωζάννης παραμένουν επίκαιρα. Χωρίς γνώση των γεγονότων του παρελθόντος, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε γιατί συνέβησαν ή πώς να αποτρέψουμε την επανάληψη παρόμοιων φρικαλεοτήτων στο μέλλον. Η βία που επικρατεί σήμερα στη Μέση Ανατολή είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πολλά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς θυμίζουν τη σύγκρουση που οδήγησε στη Λωζάννη. Οι στόχοι, η στρατηγική, η προπαγάνδα και ο θρησκευτικός φανατισμός της Χαμάς μοιάζουν τρομακτικά με αυτά των εθνικιστών του Κεμάλ.
Στόχοι
Οι απολογητές της Τουρκίας έλεγαν ότι διεξάγουν έναν «πόλεμο ανεξαρτησίας» και αποκαλούσαν τον Κεμάλ «Τούρκο Τζορτζ Ουάσιγκτον». Η αλήθεια είναι ότι η τουρκική ανεξαρτησία δεν κινδύνευσε ποτέ. Η συνθήκη που προηγήθηκε της συνθήκης της Λωζάννης εγγυόταν επίσης την τουρκική κυριαρχία στο μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, οι εθνικιστές επιθυμούσαν περισσότερα εδάφη και ήθελαν να θανατωθούν ή να εκδιωχθούν όλοι οι χριστιανοί της περιοχής τους. Υποσχέθηκαν στους υποστηρικτές τους ότι θα καθόριζαν «τα σύνορα (της Τουρκίας) σύμφωνα με τον βαθμό της ισχύος και της δύναμής μας» και συνέχισαν να εξοντώνουν τις χριστιανικές μειονότητες της Τουρκίας, τη στιγμή που διαπραγματεύονταν τη νέα συνθήκη στη Λωζάννη. Και ο Κεμάλ δεν ήταν ένας Τζορτζ Ουάσιγκτον. Ηθελε εξουσία και δεν ήθελε να τη μοιραστεί. Σε δύο χρόνια από την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης είχε εξασφαλίσει τν μονοκρατορία του και δεν την παρέδωσε ποτέ.
Ομοίως, η Χαμάς δεν αγωνίζεται για την ελευθερία των Παλαιστινίων. Οι κάτοικοι της Γάζας εξέλεξαν τη Χαμάς για να αναλάβει την εξουσία πριν από 17 χρόνια και αυτή δεν επέτρεψε ποτέ άλλες εκλογές. Οι μουσουλμάνοι που ζουν στο Ισραήλ έχουν μεγαλύτερη ελευθερία από εκείνους που ζουν υπό την εξουσία της Χαμάς. Οποιος «λαχταρά να αναπνεύσει ελεύθερα» θα ήταν καλύτερα στο Ισραήλ, τη μοναδική δημοκρατία της περιοχής σε ένα απέραντο πέλαγος γειτονικών χωρών που ελέγχονται από μουσουλμανικές κυβερνήσεις χωρίς θρησκευτική ελευθερία ή εξασφαλισμένες πολιτικές ελευθερίες. Εν ολίγοις, η Χαμάς αγωνίζεται για ό,τι πολεμούσαν και οι Τούρκοι: εδάφη και εξαφάνιση όλων των μη μουσουλμάνων σε αυτά.
Στρατηγική
Η Χαμάς δεν μπορεί τώρα να νικήσει στρατιωτικά το Ισραήλ, αλλά ελπίζει να επιτύχει τη νίκη απομονώνοντάς το. Θέλει τα άλλα κράτη να περιορίσουν το Ισραήλ και να το αναγκάσουν να διαπραγματευθεί. Αντίστοιχα, πριν από εκατό χρόνια, οι Τούρκοι εθνικιστές του Κεμάλ δεν ήταν αντάξιοι των συμμάχων στρατιωτικά, όμως κατάφεραν να εξασφαλίσουν τη νίκη απομονώνοντας τον σημαντικότερο στρατιωτικό αντίπαλό τους: την Ελλάδα.
Ολες οι συμμαχικές δυνάμεις στη Μικρά Ασία συγκρούστηκαν με τους εθνικιστές του Κεμάλ: οι Ελληνες στη Σμύρνη (5/1919), οι Γάλλοι στο Μαράς (2/1920), οι Βρετανοί στο Ιζμίτ (6/1920) και η νεοσύστατη Αρμενική Δημοκρατία (9/1920). Ομως οι συμμαχικές δυνάμεις στο μεγαλύτερο μέρος τους ήταν ελληνικές, διότι τα αμερικανικά, βρετανικά και γαλλικά στρατεύματα καταλάμβαναν τη Γερμανία. Οι ηγέτες των συμμάχων ζήτησαν από την Ελλάδα να στείλει στρατεύματα στη Μικρά Ασία. Εκείνη δέχτηκε πρόθυμα, θέλοντας να προστατεύσει τους Ελληνες που βρίσκονταν υπό την τρομοκρατία των Τούρκων πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και ελπίζοντας να εξασφαλίσουν εδάφη γύρω από τη Σμύρνη (σήμερα Iζμίρ), όπου εκείνη την εποχή κατοικούσαν τρεις φορές περισσότεροι Ελληνες από ό,τι στην Αθήνα.
Από το 1919-1920, οι Ελληνες έφερναν νίκες κατά των εθνικιστικών δυνάμεων στη Θράκη, στην Ιωνία και κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Για να αντιστρέψει την τύχη του, ο Κεμάλ έπρεπε να διαιρέσει τις συμμαχικές δυνάμεις. Το να σπέρνει τη διχόνοια μεταξύ των κρατών της Δύσης αποτελούσε επί αιώνες βασικό στοιχείο της τουρκικής διπλωματίας και λειτούργησε και πάλι. Οι Ιταλοί, πιστεύοντας ότι δεν είχαν αποζημιωθεί δεόντως για την πολεμική τους προσπάθεια, πρόδωσαν τους πρώην εταίρους τους και βοήθησαν τον Κεμάλ. Η Γαλλία, που ζήλευε τη βρετανική επιρροή και πλήττονταν από τις σφαγές των γαλλικών δυνάμεων από τους Τούρκους, άλλαξε κι εκείνη στρατόπεδο. Η Ρωσία, η οποία ελεγχόταν πια από τους μπολσεβίκους και με χαρά θα έπληττε τις δυνάμεις της Δύσης, έδωσε και εκείνη τη στήριξή της στον Κεμάλ. Στη συνέχεια, η Βρετανία γύρισε την πλάτη στην Ελλάδα, πιστεύοντας ότι χρειαζόταν περισσότερο τη Γαλλία και την Ιταλία ως συμμάχους παρά τους Ελληνες (μια άποψη που αποδείχθηκε λανθασμένη κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου)! Τέλος, το ίδιο έκαναν και οι Ηνωμένες Πολιτείες, αφήνοντας την Ελλάδα εντελώς απομονωμένη.
Πολλά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς θυμίζουν τη σύγκρουση που οδήγησε στη Λωζάννη. Οι στόχοι, η στρατηγική, η προπαγάνδα και ο θρησκευτικός φανατισμός της Χαμάς μοιάζουν τρομακτικά με αυτά του Κεμάλ.
Παρ’ όλα αυτά, οι ελληνικές δυνάμεις έφτασαν μόνες τους μια ανάσα από το να νικήσουν τους εθνικιστές. Στο τριήμερο αποκορύφωμα της μάχης του Σαγγαρίου το 1921, οι ελληνικές δυνάμεις πολέμησαν σκληρά ενάντια σε περιχαρακωμένες τουρκικές θέσεις, μέχρι που ξέμειναν από πολεμοφόδια και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Με τα ελληνικά ταμεία άδεια και χωρίς συμμαχικά δάνεια, οι τουρκικές δυνάμεις έφερναν πλέον νίκες. Αν οι σύμμαχοι είχαν βοηθήσει στον ανεφοδιασμό της Ελλάδας ή αν απλώς δεν είχαν φροντίσει να βοηθήσουν τον Κεμάλ, η κατάσταση πιθανότατα να είχε εξελιχθεί αντίστροφα. Το ίδιο ισχύει και για τη σημερινή σύγκρουση του Ισραήλ. Τα κράτη της Δύσης έβλαψαν το Ισραήλ χαλαρώνοντας τις κυρώσεις στο Ιράν, επιτρέποντάς του να χρηματοδοτεί την τρομοκρατία της Χαμάς, και τώρα πιέζουν το Ισραήλ να σταματήσει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οπως η μικρή Ελλάδα, έτσι και το μικρό Ισραήλ πρέπει να διατηρήσει τουλάχιστον την παθητική υποστήριξη των συμμάχων του. Διαφορετικά, δεν θα μπορέσει να επικρατήσει σε αυτό που σίγουρα θα είναι μια διαρκής μάχη.
Προπαγάνδα
Η εξωφρενική προπαγάνδα έθεσε τις βάσεις για την τουρκική διπλωματία, που επέβαλε την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων. Ο Κεμάλ κατηγόρησε τους συμμάχους ότι διέπρατταν γενοκτονία κατά των μουσουλμάνων, ενώ στην ουσία ίσχυε ακριβώς το αντίθετο. Μέχρι να υπογραφεί η συνθήκη της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923, οι Τούρκοι είχαν προβεί στη μαζική δολοφονία 1,5 έως 2,5 εκατομμυρίων χριστιανών και είχαν αναγκάσει ακόμη περισσότερους να διαφύγουν για να σωθούν. Αντίστοιχα, η προπαγάνδα της Χαμάς αντιστρέφει την πραγματικότητα, κατηγορώντας το Ισραήλ για τη γενοκτονία που διαπράττει η Χαμάς. Η Χαμάς καυχιέται για όσα διαπράττει και μάλιστα βιντεοσκοπεί τις δολοφονίες, τους βιασμούς, τους αποκεφαλισμούς, τον ακρωτηριασμό και το κάψιμο ζωντανών αθώων Ισραηλινών πολιτών, ακόμη και βρεφών. Στη συνέχεια, χρησιμοποιεί αμάχους ως ασπίδες κατά τη διάρκεια των αμυντικών επιχειρήσεων του Ισραήλ, για να προκαλέσει απώλειες στον ίδιο της τον πληθυσμό.
Οι Τούρκοι εθνικιστές και η Χαμάς διαστρεβλώνουν επίσης τις προθέσεις τους. Οι προπαγανδιστές του Κεμάλ έλεγαν στον κόσμο ότι το σύνθημά τους, «Η Τουρκία για τους Τούρκους», σήμαινε ότι ήθελαν ελευθερία και απαλλαγή από την ξένη κυριαρχία. Οι απολογητές της Χαμάς ισχυρίζονται και αυτοί ότι το σύνθημά της αποτελεί έκκληση για ελευθερία. «Από το ποτάμι μέχρι τη θάλασσα, η Παλαιστίνη θα ελευθερωθεί». Ομως, όπως παραδέχονται οι ηγέτες της Χαμάς, σημαίνει ακριβώς ό,τι και το σύνθημα του Κεμάλ: πλήρη εξάλειψη κάθε μη μουσουλμανικού κράτους και του πληθυσμού του από την περιοχή που εποφθαλμιούν. Υπόσχονται να συνεχίσουν να επιτίθενται, ώσπου το Ισραήλ και οι Ισραηλινοί να μην υπάρχουν πια. Παρά τις προφανώς ψευδείς αποδόσεις των κινήτρων και μεθόδων της, η Χαμάς έχει ξεγελάσει πολλούς, όπως ακριβώς έκαναν και οι Τούρκοι πριν από έναν αιώνα.
Θρησκευτικός φανατισμός
Μία ακόμη ομοιότητα που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη είναι ο απόλυτος σαδισμός των Τούρκων εθνικιστών και της Χαμάς. Οι Τούρκοι δολοφονούσαν, βίαζαν και τρομοκρατούσαν τα θύματά τους με απερίγραπτη σκληρότητα και ο Κεμάλ επίσης ενθάρρυνε τις φρικαλεότητες, φροντίζοντας «οι πιο αιμοσταγείς Τούρκοι να λαμβάνουν τις μεγαλύτερες ανταμοιβές»:
Πολλοί από τους σφαγιασθέντες χριστιανούς δολοφονήθηκαν με μαχαίρια, ξιφολόγχες, τσεκούρια και πέτρες, χιλιάδες κάηκαν ζωντανοί…, δεκάδες χιλιάδες γυναίκες και κορίτσια βιάστηκαν ομαδικά και δολοφονήθηκαν, κληρικοί σταυρώθηκαν και χιλιάδες χριστιανοί αξιωματούχοι βασανίστηκαν –τους έβγαλαν τα μάτια, τους έκοψαν μύτη και αυτιά, τους πολτοποίησαν τα πόδια– πριν εκτελεστούν.
«Οι Τούρκοι μουσουλμάνοι κληρικοί και ιεροδιδάσκαλοι είχαν εξέχουσα θέση μεταξύ των δολοφόνων και η τζιχαντιστική ρητορική ήταν διαδεδομένη, αν όχι κυρίαρχη, στα κηρύγματα, στις διαφημιστικές αφίσες και στον τουρκικό Τύπο» (όλα τα αποσπάσματα προέρχονται από την εγκυρότερη ιστορική καταγραφή της μικρασιατικής καταστροφής: The Thirty Year Genocide: Turkey’s Destruction of Its Christian Minorities, 1894-1924 («Η τριακονταετής γενοκτονία: ο αφανισμός των χριστιανικών μειονοτήτων της Τουρκίας, 1894-1924» των Benny Morris και Dror Ze’evi, εκδ. Πατάκης).
Πολλά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς θυμίζουν τη σύγκρουση που οδήγησε στη Λωζάννη. Οι στόχοι, η στρατηγική, η προπαγάνδα και ο θρησκευτικός φανατισμός της Χαμάς μοιάζουν τρομακτικά με αυτά του Κεμάλ.
Οι ηγέτες της Δύσης ανησυχούν για την «ισλαμοφοβία», ωστόσο, οι χριστιανοί της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και άλλων μουσουλμανικών χωρών είναι αυτοί που συνήθως διώκονται, πυρπολούνται και κατακρεουργούνται μέχρι θανάτου, όχι το αντίθετο. Ουδείς θέλει να κατηγορήσει μια ολόκληρη θρησκεία, αλλά όσο πιο πολύ γνωρίζει κανείς την Ιστορία, τόσο πιο δύσκολο είναι να αποφύγει το συμπέρασμα ότι το Ισλάμ παίζει ρόλο στην αγριότητα της Χαμάς, όπως συνέβη και με τους Τούρκους. Ισως η πεποίθηση ότι οι μη μουσουλμάνοι είναι εγγενώς κατώτερης θέσης και αξίας να είναι το πρώτο βήμα για την απανθρωποποίηση των θυμάτων θηριωδιών.
«Σε έναν πόλεμο η αλήθεια είναι πάντα το πρώτο θύμα», έλεγε ο Αισχύλος. Ισως ισχύει το αντίστροφο, και το πρώτο βήμα προς την ειρήνη να είναι η αποδοχή της αλήθειας. Στην περίπτωση της Μέσης Ανατολής, η αλήθεια για τη συνθήκη της Λωζάννης είναι ένα καλό σημείο εκκίνησης. Οι δυτικοί σύμμαχοι δεν έπρεπε να εγκαταλείψουν τον δημοκρατικό σύμμαχό τους, την Ελλάδα, υπέρ του αυταρχικού Κεμάλ. Ούτε έπρεπε να εγκαταλείψουν το δημοκρατικό Ισραήλ καθώς μάχεται για την επιβίωσή του. Αν θέλουμε έναν κόσμο χωρίς γενοκτονίες, πρέπει να σταματήσουμε να τις επιβραβεύουμε και να αρχίσουμε να τιμωρούμε αυτούς που τις διαπράττουν. Αυτό επιτυγχάνεται αφήνοντας τους Ισραηλινούς να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους. Το σύνθημα που πρέπει να υιοθετήσουμε δεν είναι «Από το ποτάμι μέχρι τη θάλασσα», αλλά «Ποτέ ξανά» – που σημαίνει, ποτέ πια επιβράβευση γενοκτονιών ή συμμετοχή στους διπρόσωπους διπλωματικούς ελιγμούς που τις επιτρέπουν.
*Η κ. Ισμήνη Λαμπ είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Georgetown και συνέγραψε τη βιογραφία του Τζορτζ Χόρτον: The Gentle American: George Horton’s Odyssey and His True Account of the Smyrna Catastrophe (Gorgias Press).