Όταν η μαστορική εγκαθίσταται στην καρδιά των έξυπνων μηχανών και τις καθοδηγεί, γεννιούνται θαύματα. Στο AthensKnitLab, ένα πρωτοποριακό εργαστήριο κλωστοϋφαντουργίας στον Αγιο Δημήτριο, η πανάρχαια γνώση της πλεκτικής μεταμορφώνεται σε λογισμικό που κατευθύνει πανέξυπνους «αργαλειούς»-ρομπότ, οι οποίοι παράγουν πλεκτά με υφή και εμφάνιση του μέλλοντος. Πλεκτά ρούχα, παπούτσια, αξεσουάρ, αντικείμενα, έξυπνα υφάσματα. Αλλά όχι σε βιομηχανική κλίμακα. Το AthensKnitLab παράγει πρότυπα προηγμένων πλεκτών και πλεκτικών τεχνικών, νέα γνώση, την οποία παρέχει σε εταιρείες και πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο.
Όταν η υψηλή δεξιότητα του τεχνίτη παντρεύεται με τις συνταρακτικές δυνατότητες της τεχνολογίας προκύπτουν κομψοτεχνήματα απαράμιλλης τελειότητας. Η σχεδιάστρια κοσμημάτων Ντόλυ Μπουκογιάννη επιχείρησε ακριβώς αυτό, τη συνεργασία του παραδοσιακού τεχνίτη με τον ψηφιακό καλλιτέχνη. Η παλάσκα ήταν η θήκη που χρησιμοποιούσαν οι αγωνιστές της Επανάστασης του 1821 για να μεταφέρουν την πυρίτιδα. Οι θήκες αυτές συνήθως έφεραν εξαιρετικές διακοσμήσεις. «Υστερα από πολλές προσπάθειες ανασύνθεσης αυτών των μοτίβων ώστε να δημιουργήσω σειρά κοσμημάτων για το Μουσείο Μπενάκη, συνειδητοποίησα ότι οι παραδοσιακές μέθοδοι από μόνες τους δεν αρκούσαν. Ο Χρήστος Ιωάννου, 3D καλλιτέχνης, με βοήθησε να ολοκληρώσω αυτό το έργο. Χρειάστηκε το μάτι του τεχνίτη που μπορούσε να ξεφλουδίσει κάθε στρώμα του μεταλλικού ανάγλυφου και η προσοχή στη λεπτομέρεια του 3D καλλιτέχνη για να αναπαραχθεί η ζωντάνια του αρχικού μοτίβου. Την τελευταία πινελιά στο αντικείμενο έδωσε το σφυρί και η σμίλη» λέει η κ. Μπουκογιάννη.
Κεραμοποιία, ταπητουργία, υαλουργία, μεταλλουργία, υφαντική, ξυλοτεχνία, δερματοτεχνία, μαρμαροτεχνία, αργυροχρυσοχοΐα, ραπτική, διακοσμητική, με τις ραγδαία εξελισσόμενες νέες τεχνολογίες και την τεχνητή νοημοσύνη ξαναβγάζουν από τη λήθη την κληροδοτούμενη σοφία του «ποιείν. «Λογισμικά σχεδιασμού στον υπολογιστή, που βρίσκονται σε μια αλματώδη ανάπτυξη, τρισδιάστατη οπτικοποίηση, τρισδιάστατη εκτύπωση, κοπή και χάραξη υλικών με λέιζερ, ρομποτικοί βραχίονες, τεχνητή νοημοσύνη βοηθούν τους χειροτέχνες να δημιουργούν περίπλοκα σχέδια, λεπτομερή καλούπια, να κόβουν δύσκολα υλικά με μεγάλη ακρίβεια, να ξεπερνούν κατασκευαστικούς περιορισμούς, να πειραματίζονται. Να ανοίγουν ορίζοντες όχι μόνο στο στάδιο του σχεδιασμού και της παραγωγής αλλά της επίδειξης και διάθεσης των προϊόντων τους, μέσω ψηφιακών πλατφορμών, εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, εικονικών εκθεσιακών χώρων, που τους επιτρέπουν να διευρύνουν την πελατεία τους, να αλληλεπιδρούν, να απευθύνονται σε διεθνείς αγορές» λέει η Αγγελική Δεμερτζή, ερευνήτρια, οικονομολόγος εξειδικευμένη στον τομέα και συγγραφέας της μελέτης «Προκλήσεις και προοπτικές για την ελληνική χειροτεχνία», την οποία διενήργησε για λογαριασμό του Ινστιτούτου Μικρών Επιχειρήσεων ΓΣΕΒΕΕ.
Η ιστορία του Βασίλη Φασόη, ο οποίος ίδρυσε το προαναφερθέν AthensKnitLab το 2019 με την κόρη του Μαριάννα Φασόη, ξεδιπλώνει το πώς λειτουργεί η σχέση ανθρώπου και μηχανής. Ο κ. Φασόης είναι μηχανικός πλεκτικής με μακριά πορεία σε υφαντουργεία σε όλον τον κόσμο. Ελληνας από τη Νότια Αφρική, όταν αφουγκράστηκε την κάμψη στην ελληνική υφαντουργία με την είσοδο των μαζικών κινεζικών προϊόντων, έφυγε στο εξωτερικό όπου διεύρυνε τις γνώσεις του στην πλεκτική και τον προγραμματισμό, σε Κίνα, Ταϊβάν, Σρι Λάνκα, Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία, ΗΠΑ, όπου συμμετείχε σε ομάδες επινόησης νέων τεχνικών, όπως το πλεκτό αθλητικό παπούτσι. Η ανανεωμένη του μαστορική της πλεκτικής διείσδυσε και «στην αρχιτεκτονική, την εσωτερική διακόσμηση, την αυτοκινητοβιομηχανία, την έρευνα, την ιατρική -κατασκευάσαμε γάντι με σένσορες για ανθρώπους που δεν μπορούν να κινήσουν το χέρι» λέει ο ίδιος.
«Κάνουμε τις κλωστοϋφαντουργικές μηχανές να δημιουργούν καμπύλες και γωνίες. Kαι είναι οικολογικές – δεν πετάμε νήμα. Ομως χρειάζεται το ανθρώπινο χέρι».
Τα προϊόντα, «όπως αυτό το καπέλο, σχεδιάζονται και προγραμματίζονται στον υπολογιστή θηλιά-θηλιά, κι ύστερα πλέκονται στη μηχανή, από όπου βγαίνουν πλήρως σχηματισμένα» λέει η Μαριάννα Φασόη. «Ειδικευόμαστε στο 3DKniting. Με αυτόν τον τρόπο δουλεύουμε όλα τα προϊόντα, τα υφάσματα πολλαπλών πλέξεων, στρώσεων και ζωνών, τα έξυπνα υφάσματα τα οποία περιέχουν αγώγιμα νήματα που συνδέονται με αισθητήρες. Οι κλωστοϋφαντουργικές μηχανές, οι πιο σύγχρονες στην Ελλάδα, πλέκουν ευθύγραμμα, όμως με ολιστικής προσέγγισης τεχνικές και συνδυασμούς τους, τις κάνουμε να δουλέψουν κόντρα στον εαυτό τους και να δημιουργούν καμπύλες και γωνίες, και είναι οικολογικές -δεν πετάμε καθόλου νήμα. Ομως πάντοτε χρειάζεται να παρέμβει στη μηχανή το ανθρώπινο χέρι. Μάστορας, πρόγραμμα, μηχανή είναι τρεις πραγματικότητες που επικοινωνούν μεταξύ τους και συνεργάζονται σε μια εντελώς νέα γλώσσα».
Επιπλα με λέιζερ
Ο Σπύρος Κίζης από το εργαστήριο LOCUL είναι εκείνο το νέο μοντέλο χειροτέχνη, που έχει όλα τα εργαλεία στα χέρια του. Σπούδασε product design στην Ελλάδα και τη Σκωτία, ενσωμάτωσε στις γνώσεις του μηχανικού εκείνες του σχεδιασμού σε υπολογιστή, εμβάθυνε στην τοπική κουλτούρα και τη χειροτεχνία της διπλανής πόρτας, και με αειφόρες σύγχρονες τεχνικές σχεδιάζει και παράγει ο ίδιος πρωτότυπα οικιακά είδη και έπιπλα σε μικρή κλίμακα. «Κι όσο προχωρούσα σε αυτό το ταξίδι, τόσο και γνώριζα περισσότερες τεχνολογίες. Με ένα laser cutter και ένα CNC engraver, δηλαδή μηχανήματα με τα οποία, βάσει λογισμικού, μπορείς να κόβεις σχήματα σε πολύ μικρό χρόνο και με απόλυτη ακρίβεια, ο χειροτέχνης μπορεί να βλέπει πολύ γρήγορα το αποτέλεσμα της σκέψης του. Επειτα, όσο εμβαθύνει στα σχεδιαστικά προγράμματα, που εξελίσσονται ραγδαία, μπορεί να απελευθερώσει τη δημιουργικότητά του, να προσομοιάσει στον υπολογιστή αντικείμενα και να πειραματιστεί μαζί τους».
«Για παράδειγμα» συνεχίζει ο κ. Κίζης, «μπορεί να πάρει ένα εξαιρετικής ομορφιάς άμορφο αντικείμενο, προϊόν τύχης, και με την τεχνολογία της τρισδιάστατης σάρωσης (3d scanning) να έχει μέσα σε λίγες ώρες κάθε λεπτομέρειά του σε τρεις διαστάσεις, να το μελετήσει, να το τροποποιήσει στον υπολογιστή, να το εκτυπώσει σε 3Dprinter, να φτιάξει το καλούπι και μετά να προχωρήσει στην έγχυση και την παραγωγή αντιγράφων. Ή, φλερτάροντας με την τέχνη, να φτιάξει ένα τραπεζάκι με τη μορφή γυναίκας που παλεύει να βγει μέσα από έναν σφιχτό μανδύα». Μετά την προσομοίωση και την επεξεργασία της μορφής στον υπολογιστή, «περάσαμε στην τρισδιάστατη κατασκευή, με τη συμμετοχή του CNC milling, της υποβοηθούμενης από υπολογιστή κοπής ξυλείας με μηχανικό βραχίονα. Η σύγχρονη τεχνολογία μας δίνει τη δυνατότητα να πετύχουμε φόρμες που θα ήταν αδύνατον να έχουμε τόσο γρήγορα με το χέρι και την ελευθερία να επέμβουμε και να δημιουργήσουμε» σημειώνει ο ίδιος.
Η παλιά μαστοριά διασώζεται με νέα εργαλεία
Η συνέργεια παράδοσης και τεχνολογικών νεωτερισμών δημιουργεί ένα εντελώς νέο τοπίο για την ελληνική χειροτεχνία. Και δεν είναι μια υποχώρηση στο παρελθόν, αλλά ένα άλμα προς τα εμπρός καθώς χτίζει την πιο νευραλγική βάση της 4ης βιομηχανικής Επανάστασης. «Διότι στην αιχμή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης βρίσκεται η έννοια της εξατομίκευσης, η παραγωγή όλο και πιο εξειδικευμένων, πιο εξατομικευμένων καινοτόμων προϊόντων, λόγω των δυνατοτήτων που παρέχει ο συγκερασμός σύγχρονων τεχνολογιών και υψηλών ανθρώπινων δεξιοτήτων. Το slow manufacturing, που προσδίδει στο προϊόν μοναδικότητα, αυθεντικότητα και συμβολικά νοήματα, είναι από τα καίρια ζητούμενα της μεταβιομηχανικής εποχής. Οι καταναλωτές αναζητούν όλο και συχνότερα ξεχωριστά αντικείμενα που τους εκφράζουν», λέει η κ. Δεμερτζή.
«Οι σύγχρονες τεχνολογίες κατασκευής παρέχουν ισχυρότερα εργαλεία για την επιστροφή στην προσωποποιημένη δημιουργικότητα» λέει ο Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης, καθηγητής, Αντιπρύτανης Έρευνας και Καινοτομίας και διευθυντής του Εργαστηρίου TUC TIE Lab στο Πολυτεχνείο Κρήτης, ο οποίος έχει την επιστημονική ευθύνη και επιμέλεια του Εργαστηρίου «Ποιώ» του Δήμου Αθηναίων στο Σεράφειο.
«Με τη βιομηχανική μαζική παραγωγή σταματήσαμε να είμαστε δημιουργοί και γίναμε καταναλωτές. Σήμερα, με τα σύγχρονα εργαλεία φέρνουμε τις βιομηχανικές διαδικασίες σε ένα επίπεδο όπου μπορούμε, δουλεύοντας με το χέρι, να προσωποποιούμε το προϊόν, όμως έχοντας μεγαλύτερο έλεγχο και καλύτερη απόδοση καθώς πετυχαίνουμε πράγματα που θα ήταν δύσκολο να ολοκληρώσουμε με το χέρι. Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών οι χειροτέχνες επεκτείνουν το εύρος των πραγμάτων που μπορούν να κατασκευάσουν, πολλαπλασιάζουν τις δυνατότητές τους, ενώ παράλληλα μπορούν να επηρεάσουν τους ανθρώπους στο να αποκτήσουν μια ταυτότητα, να φτιάξουν πράγματα που φέρουν το προσωπικό τους στίγμα. Κάτι που όχι μόνο κάνει τη διαφορά, αλλά και φέρνει μια κοινωνική αλλαγή. Ο άνθρωπος γίνεται ξανά δημιουργός» καταλήγει ο κ. Ουγγρίνης.
Χειροτέχνες – σχεδιαστές
«Είμαστε μία συνεργατική διεπιστημονική ομάδα που ενεργεί ως εργαστήριο αρχιτεκτονικής. Ο χώρος μας λειτουργεί παράλληλα ως δημιουργικό γραφείο και εργαστήριο κατασκευών για τον σχεδιασμό και την παραγωγή προϊόντων μικρής κλίμακας αρχιτεκτονικής, όπως αντικείμενα, έπιπλα, εγκαταστάσεις, σκηνικά, ειδικές κατασκευές για εσωτερικούς και δημόσιους χώρους» λέει ο Μανώλης Λεβεδιανός από το Εργαστήριο LUDD για τον Ανοιχτό Σχεδιασμό και την Κατασκευή. «Η συμβιωτική σχέση μεταξύ σχεδιασμού-κατασκευής, σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές εξελίξεις, εισάγει νέους τρόπους προσέγγισης που αλλάζουν τη φύση της δουλειάς μας. Με την ψηφιοποίηση των μέσων παραγωγής είναι, βέβαια, πιο εύκολο για κάποιον σχεδιαστή να μεταπηδήσει στην κατασκευή, παρά για έναν παραδοσιακό χειροτέχνη να μάθει να χρησιμοποιεί τις νέες τεχνολογίες, αλλά είναι κι ένα στοίχημα για τους φορείς τεχνικής εκπαίδευσης και τα κέντρα δια βίου μάθησης» λέει ο κ. Λεβεδιανός.
«Οι μάστορες και οι συντεχνίες τους σιγά σιγά εκλείπουν. Μέσα στην εντατική βιομηχανική παραγωγή δεν μπορεί να ευδοκιμήσει η μαστορική· πολύτιμη γνώση που μεταφερόταν από γενιά σε γενιά χάνεται. Με τις σύγχρονες τεχνολογίες μπορεί να αναζωογονηθεί. Ο χειροτέχνης γίνεται και σχεδιαστής, όπως παλιότερα, μεταμορφώνεται σε μια νέα οντότητα που συνδέει τους δύο κόσμους» καταλήγει ο κ. Λεβεδιανός τονίζοντας τη σημασία των ανοιχτών τεχνολογιών, των προϊόντων χωρίς πατέντα, τα οποία κατασκευάζουν, ώστε να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση με την οποία κάτι κατασκευάστηκε. «Η επονομαζόμενη 4η βιομηχανική επανάσταση ξεκίνησε από τέτοια ανοιχτά εργαστήρια, από φυσικές ή ψηφιακές κοινότητες δημιουργών».
«Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» αναφέρει η κ. Μπουκογιάννη, «η ολοκλήρωση ενός έργου τέχνης απαιτεί τη συνεργασία τεχνιτών διάφορων ειδικοτήτων. Πίσω από τον καλλιτέχνη-μάστορα υπήρχαν βοηθοί και συνεργάτες. Ζωγραφική ενός φρέσκο. Χύτευση αγαλμάτων, κατασκευή κοσμημάτων, συναρμολόγηση βιτρώ. Η τεχνολογία έπαιζε πάντα ρόλο. Σήμερα όμως εξελίσσεται πολύ γρήγορα, με αποτέλεσμα οι εφαρμοσμένες τέχνες να μην μπορούν να αφομοιώσουν τα νέα δεδομένα. Ως παραδοσιακή κοσμηματοποιός μιας ηλικίας προτίμησα, αντί να προσπαθήσω να εντρυφήσω στις νέες τεχνολογίες, να συνεργαστώ με έναν νέο καλλιτέχνη, του οποίου το πεδίο είναι ακριβώς αυτό. Η παλιά τεχνογνωσία διασώζεται και εμπλουτίζεται μέσω των νέων καινοτόμων τεχνολογιών. Αντίστοιχα οι νέες τεχνολογίες αναπτύσσονται ενσωματώνοντας την παράδοση. Οι γενιές συνεργάζονται. Τα επαγγέλματα συνεργάζονται».
«Η ελληνική χειροτεχνία διάγει μια αντιφατική περίοδο» σημειώνει η κ. Δεμερτζή. «Τα παραδοσιακά χειροτεχνικά επαγγέλματα φθίνουν. Ταυτόχρονα, νεότεροι άνθρωποι ασχολούνται δυναμικά με νέα προϊόντα, νέα υλικά, πιο βιώσιμα, νέες τεχνικές λιγότερο ενεργοβόρες, νέες ψηφιακές τεχνολογίες. Όμως οι πρωτοβουλίες υποστήριξης της ελληνικής χειροτεχνίας είναι αποσπασματικές και λείπει ένα ολοκληρωμένο και στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξής της, με αποτέλεσμα ο κλάδος να αντιμετωπίζει σημαντικά ελλείμματα στη διάδοση-διάσωση των παραδοσιακών τεχνικών, στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων και στην πρόσβαση στις αγορές. Ειδικά σήμερα, που διεθνώς τα χειροτεχνικά προϊόντα είναι σε άνοδο και επικαθορίζονται από τις παγκόσμιες τάσεις της επονομαζόμενης ηθικής και βιώσιμης κατανάλωσης. Όμως αργά ή γρήγορα αυτές οι τάσεις θα επηρεάσουν σε μεγαλύτερη έκταση και την ελληνική χειροτεχνία».