Σε μια δημοκρατική χώρα, όπως η Ελλάδα, η ελευθερία του λόγου και της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι κατοχυρωμένη από το Σύνταγμα. Η τέχνη που δεν αναπτύσσεται σε συνθήκες ελευθερίας είναι τέχνη απονευρωμένη που δεν εκπληρώνει τον ρόλο της, ο οποίος είναι, μεταξύ άλλων, η ανάδειξη των σημαντικών ζητημάτων της εποχής της και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για αυτά. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η τέχνη και οι καλλιτέχνες είναι η «συνείδηση» της κοινωνίας, το τελευταίο προπύργιο της αδιαμεσολάβητης έκφρασης, και γι’ αυτό πρέπει να προστατεύονται από παρεμβάσεις και εργαλειοποίηση οποιουδήποτε είδους.
Ως προς το έργο της Γεωργίας Λαλέ «Ενοχή της γειτονιάς», για το οποίο έχουν ήδη λεχθεί πολλά, παρόλο που σε πρώτο επίπεδο απεικονίζει μια παραλλαγή της ελληνικής σημαίας, μιλάει για την ενδοοικογενειακή βία και τη γυναικοκτονία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά παντού. Σύμφωνα με το Τμήμα των Ηνωμένων Εθνών για την Εξέλιξη των Γυναικών (United Nations Division for the Advancement of Women), η γυναικοκτονία είναι ένας βασικός παγκόσμιος δείκτης της ανισότητας και της βίας μεταξύ των φύλων. Ισως δεν είναι παράξενο ότι το έργο έχει παρερμηνευτεί από ένα κυρίως ανδρικό κοινό, καθώς σκοπός του είναι ακριβώς η κριτική στην ανδρική βία και την πατριαρχία.
Το θέμα εδώ δεν είναι μόνο η άτοπη λογοκρισία (πληθώρα έργων έχουν δημιουργηθεί με βάση τη σημαία χωρίς απολύτως κανένα πρόβλημα σε χώρες πολύ πιο συντηρητικές από την Ελλάδα). Αλλά ότι παρερμηνεύοντας το έργο και μένοντας στο πρώτο επίπεδο, δηλαδή στη «σημαία», διαστρεβλώνεται το νόημά του και κατά συνέπεια περιθωριοποιείται και ελαχιστοποιείται ένα μείζον ζήτημα που έχει αποσιωπηθεί πολλά χρόνια στη δημόσια συζήτηση στη χώρα μας: η βία κατά των γυναικών και συγκεκριμένα η ενδοοικογενειακή βία.
Πέρα από αυτό, η Γεωργία Λαλέ με το έργο «Ενοχή της γειτονιάς» σκόπευε να μιλήσει για τη σκοτεινή, αθέατη πλευρά τής κατά τα άλλα «κανονικής» οικογενειακής μονάδας. Μπορούμε εδώ να θυμηθούμε τον Οργουελ: «Αν η ελευθερία σημαίνει κάτι, σημαίνει το δικαίωμα να λες στους ανθρώπους αυτό που δεν θέλουν να ακούσουν». Παρόλο που το περιστατικό της αποκαθήλωσης του έργου είναι ατυχές, έφερε στο προσκήνιο με ακόμα πιο επείγοντα τρόπο ένα ζήτημα που πολλά χρόνια αποσιωπήθηκε στην ελληνική κοινωνία είτε από φόβο είτε για «να κρατηθούν τα προσχήματα», επιβεβαιώνοντας εδώ τον ρόλο της τέχνης ως οχήματος αφύπνισης της κοινωνίας.
Μπορούμε εδώ να θυμηθούμε τον Οργουελ: «Αν η ελευθερία σημαίνει κάτι, σημαίνει το δικαίωμα να λες στους ανθρώπους αυτό που δεν θέλουν να ακούσουν».
Επιπλέον, σχετικά με την ανάγκη προστασίας της ελευθερίας του λόγου και της καλλιτεχνικής έκφρασης, ας πάρουμε μια μικρή απόσταση από τον εκκωφαντικό μιντιακό θόρυβο των ημερών και ας θυμηθούμε τα σοφά λόγια του ποιητή και ιστορικού του 17ου αιώνα Τζον Μίλτον, από τα «Αρεοπαγιτικά» (1644), ένα από τα πιο επιδραστικά κείμενα όλων των εποχών στο ζήτημα της ελευθερίας του λόγου. «Δώστε μου την ελευθερία, πάνω απ’ όλες τις ελευθερίες, να γνωρίζω, να εκφράζομαι και να επιχειρηματολογώ ελεύθερα σύμφωνα με τη συνείδησή μου».
Εξάλλου, η εικαστική ανάπλαση του εθνικού συμβόλου, όπως στην περίπτωση του συγκεκριμένου έργου, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεωρηθεί βεβήλωσή του. Bεβήλωση συνιστούν ενέργειες όπως η σκόπιμη καταστροφή, o βανδαλισμός, η φθορά ή ο ακρωτηριασμός μιας σημαίας σε δημόσιο χώρο, κάτι που δεν ισχύει εδώ, όπου ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με μια δημιουργική επανανοηματοδότηση του αντικειμένου. Ας θυμηθούμε επίσης ότι σε πολλές σύγχρονες δημοκρατίες, ακόμη και η κυριολεκτική βεβήλωση του εθνικού συμβόλου είναι μια απολύτως αποδεκτή πράξη και είναι νόμιμη σε χώρες όπως η Αυστραλία, η Δανία, η Ιρλανδία, η Ιαπωνία, η Ολλανδία, το Βέλγιο, η Νέα Ζηλανδία, η Νορβηγία, η Ρουμανία, η Νότια Αφρική, το Ηνωμένο Βασίλειο, οι Ηνωμένες Πολιτείες κ.ά. Καθώς στη σύγχρονη ιστορία της τέχνης οι σημαίες έχουν αποτελέσει αντικείμενο αναρίθμητων έργων, θα έλεγε κανείς πως είναι σχεδόν ένας κοινός τόπος που καταδεικνύει ότι μια σημαία μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από ένα εθνικό σύμβολο και μπορεί να έχει πολλαπλά νοήματα.
Τέλος, σε σχέση με τη θέση δημόσιων θεσμών σε κρίσεις όπως αυτή, να θυμηθούμε ότι οι πράξεις είναι αυτές που μιλούν πιο δυνατά, πιο ουσιαστικά και πιο αποτελεσματικά από τα λόγια. Με τον ίδιο τρόπο ένα δημόσιο μουσείο θα πρέπει να κρίνεται με βάση αυτά που κάνει και όχι αυτά που λέει, όπως και οι πολίτες μιας χώρας. Με αφορμή λοιπόν τη «ροζ σημαία», ας σκεφτούμε συλλογικά σαν κοινωνία και σαν πολίτες τι μπορούμε να κάνουμε για να δείξουμε μηδενική ανοχή στη βία κατά των γυναικών, βάζοντας τέλος σε βάναυσες πρακτικές που δεν ανήκουν σε μια ευρωπαϊκή χώρα του 21ου αιώνα.
*H κ. Κατερίνα Γρέγου είναι ιστορικός τέχνης – μουσειολόγος, καλλιτεχνική διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ).
