Για την τέχνη της εξαπάτησης δεν αρκεί ένας δεινός πλαστογράφος. Ακόμη κι αν προσπαθεί να μιμηθεί κάποιον γνωστό ζωγράφο μελετώντας σε βάθος την ιστορία του, τα έργα και τη μέθοδό του, ακόμη κι αν αντιγράφει με ακρίβεια την υπογραφή του ή επιλέγει με προσοχή τον καμβά και προμηθεύεται παλιές μπογιές από το Διαδίκτυο για να προσδώσει αίσθηση αυθεντικότητας στο δημιούργημά του, η απόπειρα θα είναι λειψή. Τα κυκλώματα που δραστηριοποιούνται στη διακίνηση πλαστών έργων γνωρίζουν καλά ότι πρέπει να χτίσουν γύρω από έναν πίνακα και ένα ολόκληρο αφήγημα, το οποίο ενδεχομένως να βασίζεται και σε ψήγματα αλήθειας. Αλλωστε, αυτό που πουλάνε είναι μια «ιστορία».
Αυτή την τακτική φέρεται να ακολουθούσαν και τα τέσσερα άτομα που συνελήφθησαν πρόσφατα στην Αττική για την απόπειρα πώλησης τεσσάρων πλαστών πινάκων του Πικάσο και ενός έργου που αποδιδόταν στον Τζάκσον Πόλοκ, έναντι 4,4 εκατ. ευρώ. Ενας εκ των εμπλεκομένων ανέφερε σε αστυνομικό, ο οποίος υποδύθηκε τον υποψήφιο αγοραστή, ότι διαθέτει σε τραπεζική θυρίδα στην Ελβετία ένα μπλοκ ζωγραφικής με εννέα σχέδια του Βασίλι Καντίνσκι. Φέρεται να ζήτησε προκαταβολή 20.000 ευρώ για να το φέρει στην Ελλάδα και διαπραγματευόταν την πώλησή του αξιώνοντας 3 εκατ. ευρώ ως αμοιβή. Ποιο ήταν όμως το υποτιθέμενο παρελθόν αυτού του μπλοκ;
Η επίκληση στον Ιόλα
Στις έρευνες που πραγματοποίησαν οι αστυνομικοί του τμήματος Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Αρχαιοτήτων της Διεύθυνσης Ασφαλείας Αττικής εντόπισαν στο σπίτι ενός εκ των συλληφθέντων, ηλικίας 87 ετών, πέρα από πλαστούς πίνακες και διάφορα έγγραφα. Σε αυτά περιλαμβάνονται αναφορές για αγοραπωλησίες, εκτιμήσεις αυθεντικότητας, καθώς και ιστορικά προέλευσης και κατοχής έργων τέχνης τα οποία πιθανολογείται ότι είναι ψευδή. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», σε ένα από αυτά τα έγγραφα, το μπλοκ ζωγραφικής του Καντίνσκι καθώς και ένας πίνακας του Πικάσο με θέμα «Γυναίκα στον καθρέφτη» αναφέρεται ότι είχαν πωληθεί το 1986 στον ίδιο από συνεργάτη του γκαλερίστα και συλλέκτη Αλέξανδρου Ιόλα. Ωστόσο το αντίτιμο αυτής της υποτιθέμενης αγοραπωλησίας δεν είναι γνωστό.
Η «Κ» επικοινώνησε τηλεφωνικώς με τον άνθρωπο ο οποίος φέρεται να είχε πουλήσει τον πίνακα του Πικάσο και το μπλοκ του Καντίνσκι στον συλληφθέντα. Ο ίδιος διαψεύδει κατηγορηματικά οποιαδήποτε συναλλαγή μαζί του και επισημαίνει ότι ουδέποτε είχε στην κατοχή του τα αναφερόμενα έργα. Θυμάται ότι είχε συναντήσει τον συλληφθέντα μία και μοναδική φορά τη δεκαετία του ’80 στο σπίτι του Ιόλα. Αλλωστε, όπως παρατηρεί, ήταν σύνηθες να εμφανίζονται εκεί διάφοροι καλλιτέχνες ή επίδοξοι συλλέκτες ζητώντας τις προφορικές συμβουλές του γκαλερίστα.
Ενας από τους εμπλεκομένους ισχυριζόταν ότι έχει μπλοκ ζωγραφικής με εννέα σχέδια του Βασίλι Καντίνσκι σε τραπεζική θυρίδα στην Ελβετία και αξίωνε 3 εκατ. ευρώ ως αμοιβή.
Χρόνια αργότερα, αυτός ο άνδρας προσέγγισε εκ νέου τον συνεργάτη του Ιόλα και φέρεται να του ζήτησε μια υπεύθυνη δήλωση την οποία επικύρωσαν για το γνήσιο της υπογραφής σε ΚΕΠ στο κέντρο της Αθήνας. «Ηθελε να βεβαιώσω με την υπεύθυνη δήλωση ότι όντως τον είχα δει στο σπίτι του Ιόλα, όχι ότι του πούλησα κάποιο έργο. Δεν είχα στην κατοχή μου ποτέ έργο του Καντίνσκι, δεν είχα ασχοληθεί με τα έργα του συγκεκριμένου καλλιτέχνη», λέει.
Στις 8 Ιανουαρίου, κατά την αστυνομική έρευνα στο σπίτι του, ο 87χρονος φαίνεται πως επέμενε στο αφήγημά του. Φέρεται να ζήτησε από τους αστυνομικούς να προσέξουν το πώς μεταχειρίζονταν τους κατασχεμένους πίνακές του, λέγοντας ότι «στοίχιζαν εκατομμύρια».
Ο πληροφοριοδότης
Το κύκλωμα των τεσσάρων φέρεται να δραστηριοποιείται στη διακίνηση πλαστών έργων τέχνης τουλάχιστον από το 2016. Στο παρελθόν το εργαστήριο παραγωγής των πινάκων βρισκόταν στη βορειοανατολική Αττική και μεταφέρθηκε στα νότια προάστια όταν φοβήθηκε ο άνθρωπος που τα φιλοτεχνούσε τότε ότι θα αποκαλυφθεί ο ρόλος του. Οι πρώτες αναφορές για τη δράση τους έφτασαν στις αστυνομικές αρχές τον περασμένο μήνα και λίγες ημέρες αργότερα εμφανίστηκε στη ΓΑΔΑ ένας πληροφοριοδότης, ο οποίος υποστήριξε ότι είχε εξαπατηθεί από το κύκλωμα δίνοντας προκαταβολή άνω των 20.000 ευρώ για την αγορά ενός πλαστού πίνακα ζωγραφικής. Δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλα θύματά τους και στην πορεία να προκύψουν και νέες σχετικές μαρτυρίες. Κατά καιρούς οι εμπλεκόμενοι εξέθεταν ορισμένα έργα τους σε γκαλερί, ενώ προσέγγιζαν υποψήφιους αγοραστές συνήθως στο Κολωνάκι.
Ενας εκ των συλληφθέντων, ηλικίας 70 ετών, είχε απασχολήσει και στο παρελθόν τη Δικαιοσύνη για διάφορες συναφείς υποθέσεις. Το ραντεβού του με τον μυστικό αστυνομικό δόθηκε για τις 8 Ιανουαρίου στην οδό Ξενοκράτους στο Κολωνάκι. Ο πωλητής φέρεται να είχε προτείνει στον αστυνομικό να αγοράσει και ένα δήθεν γνήσιο έργο του Παρθένη έναντι 400.000 ευρώ. Τελικά οι πλαστοί πίνακες για τους οποίους είχαν έρθει σε συμφωνία, τέσσερις του Πικάσο και ένας του Πόλοκ, μεταφέρθηκαν στο σημείο συνάντησης από συνεργό του, μέσα σε μια Porsche. Σύμφωνα με την αστυνομία, και οι υπόλοιποι πίνακες που κατασχέθηκαν έπειτα από έρευνες σε τρεις διαφορετικές οικίες εξετάστηκαν από ιστορικό τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης και διαπιστώθηκε η πλαστότητά τους.
Η αποχή από τις εκτιμήσεις και το «παραθυράκι» των απατεώνων
Μία από τις συνήθεις τακτικές που ακολουθούν τα κυκλώματα διακίνησης πλαστών έργων τέχνης περιλαμβάνει την κατάρτιση ψευδών εκτιμήσεων αυθεντικότητας από ιστορικούς τέχνης, τις οποίες δήθεν απέκτησαν πριν από δεκαετίες. Κατά βάσιν επιλέγουν πρόσωπα τα οποία πλέον δεν βρίσκονται στη ζωή και δεν μπορούν να αμφισβητήσουν τη γνησιότητα μιας υποτιθέμενης πραγματογνωμοσύνης που αποδίδεται σε αυτούς.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κάτοχοι των πλαστών απειλούν με αγωγές ιστορικούς τέχνης οι οποίοι δεν θα αξιολογήσουν θετικά τον πίνακά τους. Επειτα ενδέχεται να χρησιμοποιήσουν τα εξώδικα ή και τις αγωγές τους (μέχρι να τελεσιδικήσει μια υπόθεση) ως ένδειξη γνησιότητας των έργων τους. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια τάση αποχής των ιδρυμάτων και ιδιωτών ιστορικών τέχνης από εκτιμήσεις γνησιότητας. Προτιμούν να μην εμπλακούν σε δικαστικές περιπέτειες, με αποτέλεσμα ακόμη και έργα για τα οποία υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις αυθεντικότητας και τεκμηριωμένο ιστορικό προέλευσης, να εγκλωβίζονται σε μια γκρίζα ζώνη. Ενδεικτικά, το Ιδρυμα Πόλοκ-Κράσνερ στις ΗΠΑ τερμάτισε από το 1996 τη λειτουργία συμβουλίου που αναλάμβανε την πιστοποίηση έργων του Αμερικανού ζωγράφου.
Ειδικοί προτιμούν να μην εμπλακούν σε δικαστικές περιπέτειες, με αποτέλεσμα ακόμη και έργα για τα οποία υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις αυθεντικότητας να εγκλωβίζονται σε μια γκρίζα ζώνη.
Στην «Κ» είχε μιλήσει ο Νικ Πετράκο, καθηγητής στο κολέγιο ποινικής δικαιοσύνης John Jay και χημικός, ο οποίος για πολλά χρόνια είχε εργαστεί στο εγκληματολογικό εργαστήριο της αστυνομίας της Νέας Υόρκης και ερευνά τα πλαστά έργα τέχνης. Οπως είχε δηλώσει, από τα 100 έργα ζωγραφικής που είχε εξετάσει στην καριέρα του και αποδίδονταν στον Πόλοκ, μόνον ένα ήταν αυθεντικό.
Αντίστοιχα, η Αμερικανίδα Κολέτ Λολ, ιδρύτρια και διευθύντρια της συμβουλευτικής εταιρείας Art Fraud Insights, η οποία επίσης ειδικεύεται στον εντοπισμό πλαστών έργων τέχνης, έχει εξηγήσει στην «Κ» πώς ένα χρονικό κενό ή κάποιο σκοτεινό σημείο στη ζωή ενός καλλιτέχνη μπορεί να οδηγήσει στη σύνθεση διαφόρων αφηγημάτων. Ενδεικτικά, στην περίπτωση του Πόλοκ διάφοροι είχαν προσπαθήσει να εκμεταλλευθούν τη φήμη ότι ο καλλιτέχνης έπινε πολύ αλκοόλ και είχε δώσει πίνακές του για να αποπληρώσει χρέη.
Μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις εξαπάτησης αγοραστών έργων τέχνης είχε ως δράστη στις ΗΠΑ τον Τζον Ντάρεν Ρε. Από το 2005 έως το 2014, είχε πουλήσει διάφορα έργα τα οποία απέδιδε στον Πόλοκ. Ισχυριζόταν ότι τα είχε ανακαλύψει στο υπόγειο του σπιτιού του όταν έκανε ανακαίνιση. Στην εκδοχή του υπήρχε ένα αληθοφανές στοιχείο, το οποίο προσπαθούσε να αξιοποιήσει. Ο προηγούμενος ιδιοκτήτης του σπιτιού πράγματι ήταν φίλος του Πόλοκ, οπότε θα μπορούσε με κάποιον τρόπο να είχε στην κατοχή του και έργα του. Η απάτη του Ρε, όμως, αποκαλύφθηκε από το FBI. Ενα από τα θύματά του είχε δαπανήσει περισσότερα από 800.000 δολάρια για να αποκτήσει δεκάδες έργα τέχνης. Δεν είχε βασιστεί μόνο στην καλή του πίστη, είχε παρασυρθεί και από τις λανθασμένες υποδείξεις ειδικών, οι οποίοι είχαν θεωρήσει πως οι πίνακες ήταν γνήσιοι. Ο Ρε ομολόγησε τις πράξεις του, καταδικάστηκε σε φυλάκιση τεσσάρων ετών και συμφώνησε να παραδώσει 2,5 εκατ. δολάρια, τα οποία αντιπροσώπευαν τα κέρδη που είχε αποκομίσει εξαπατώντας τα θύματά του.