Σε έναν κόσμο ταχείας τεχνολογικής εξέλιξης και αυξανόμενης ανάγκης για νέα τεχνογνωσία, ανταγωνιστική στη διεθνή οικονομία, η Ελλάδα περιορίζεται εδώ και καιρό από το πανεπιστημιακό της σύστημα. Επί χρόνια, αποτελεί δoμική αδυναμία της οικονομίας. Την ίδια στιγμή, χιλιάδες φοιτητές εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους, φεύγοντας στο εξωτερικό για σπουδές και έρευνα, ώστε να εκπληρώσουν τις φιλοδοξίες τους. Ετσι, δημιουργήθηκε ένας κοινωνικός διχασμός: όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα, φεύγουν. Ωστόσο, η πίεση για αλλαγή έχει αυξηθεί την τελευταία δεκαετία. Πράγματι, ο νέος νόμος που ανακοίνωσε ο κ. Μητσοτάκης αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς τα εμπρός. Ωστόσο, θα πρέπει να γίνουν και άλλα βήματα.
Ενώ υπάρχουν τομείς με πραγματική δύναμη και αριστεία, το πανεπιστημιακό σύστημα στο σύνολό του έχει αποδυναμώσει την καινοτομία, την ποιότητα και την αξία. Τα προβλήματα είναι ένα μείγμα νομικών, δημοσιονομικών και πολιτιστικών παραγόντων. Οι ξένοι ακαδημαϊκοί που επισκέπτονται την Ελλάδα απορούν με τη δυσκαμψία του συστήματος – για παράδειγμα, την ανάγκη υπουργικής υπογραφής για να τεθούν σε ισχύ οι πανεπιστημιακές αποφάσεις. Η χρηματοδότηση είναι περιορισμένη και ασυνεπής. Η πανεπιστημιακή κουλτούρα ανέχθηκε τη μετριότητα, την ευνοιοκρατία και την αδράνεια, και βλέπουμε τις συνέπειες ακόμη και σήμερα.
Τόσο για οικονομικούς όσο και για κοινωνικούς λόγους, οι συνθήκες αυτές πρέπει να αλλάξουν. Ο νέος νόμος υπόσχεται κάποιες αλλαγές στη χρηματοδότηση και σε λειτουργικά θέματα. Τα υπάρχοντα ελληνικά πανεπιστήμια θα μπορούν να συνάπτουν συμφωνίες με ξένα πανεπιστήμια για κοινά προγράμματα διδασκαλίας, σε όλα τα επίπεδα. Αυτό το μέτρο υπόσχεται υψηλότερη ποιότητα σπουδών. Αυξημένη χρηματοδότηση θα είναι διαθέσιμη στα ελληνικά πανεπιστήμια στο πλαίσιο προγραμμάτων για τη δημιουργία «Πανεπιστημίων Αριστείας», για τη στήριξη νέων ερευνητών («Εμπιστοσύνη στα αστέρια»), για ερευνητικές συνεργασίες και καινοτομία. Ταυτόχρονα, τα ελληνικά πανεπιστήμια θα αποκτήσουν μεγαλύτερη αυτονομία σε ορισμένες λειτουργίες τους.
Ωστόσο, υπάρχουν όρια στην αυτονομία που προσφέρει ο νέος νόμος στα ελληνικά πανεπιστήμια, σε τομείς όπως ο προϋπολογισμός και οι νέες προσλήψεις. Δεν είναι σαφές εάν αυτή η αναποφασιστικότητα οφείλεται στις αντιλήψεις των υπουργών για την υπάρχουσα θεσμική κουλτούρα πολλών ελληνικών πανεπιστημίων –δηλαδή, ότι θα έκαναν κατάχρηση περαιτέρω εξουσιών– ή εάν οι ίδιοι οι υπουργοί επιθυμούν να διατηρήσουν τη δυνατότητα κατάχρησης της υφιστάμενης κατάστασης.
Οι διατάξεις για την είσοδο ξένων πανεπιστημίων στην Ελλάδα είναι αξιοσημείωτες. Θα μπορούν να ανοίξουν παραρτήματα στην Ελλάδα, είτε εξαγοράζοντας υπάρχοντα κολέγια είτε δημιουργώντας νέες δομές. Βεβαίως, θα τεθούν υπό την εποπτεία του ελληνικού κράτους και η λειτουργία τους θα υπόκειται σε σαφή κριτήρια. Θα πρέπει να είναι μη κερδοσκοπικά, να παρέχουν οικονομικές εγγυήσεις, να τηρούν κάποιες δομικές απαιτήσεις και να υπόκεινται σε αξιολογήσεις ποιότητας.
Και πάλι, ενδέχεται η υπόσχεση να μην ανταποκρίνεται στις διατάξεις. Για να κατευνάσουν τους τοπικούς πολιτικούς αντιπάλους, οι συντάκτες του νόμου μπορεί να μην έχουν λάβει υπόψη τους την προοπτική ενός κορυφαίου ξένου πανεπιστημίου. Σε ορισμένους θεματικούς τομείς –από την αρχαιολογία έως τη θαλάσσια βιολογία– οι ξένοι ακαδημαϊκοί μπορεί να απολαύσουν τη δουλειά στην Ελλάδα. Με προσεκτικό σχεδιασμό, μπορεί να προκύψει πρόσθετη συνεργασία σε άλλους τομείς –για παράδειγμα, στις μεταναστευτικές μελέτες– ή σε τομείς με πρόσφατη δυναμική στην Ελλάδα, όπως κάποιοι της πληροφορικής. Συνολικά, όμως, αυτό το φάσμα ακαδημαϊκών θεμάτων δεν αποτελεί εύκολα ολοκληρωμένη ταυτότητα για τα ξένα πανεπιστήμια στην Ελλάδα.
Η πλειονότητα των ακαδημαϊκών θεμάτων στις κοινωνικές ή στις φυσικές επιστήμες και στη μηχανική δεν θα προσείλκυε ένα ξένο ίδρυμα ή έναν ξένο ακαδημαϊκό στην Ελλάδα, παρά μόνον αν υπήρχαν πρόσθετα κίνητρα. Η ωμή πραγματικότητα είναι ότι ένας φιλόδοξος νέος καθηγητής Οικονομικών, από ένα κορυφαίο ξένο πανεπιστήμιο, δεν θα ερχόταν στην Ελλάδα. Θα χρειαστούν πρόσθετα κονδύλια για τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Από καιρό, πιστεύω ότι τα μεγάλα φιλανθρωπικά ιδρύματα στην Ελλάδα έχουν σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν σε τέτοιου είδους περιπτώσεις.
Η στασιμότητα δεν αποτελεί επιλογή για την Ελλάδα. Η αλλαγή δημιουργεί νέα θέματα προς επίλυση. Οι προηγούμενες προσπάθειες αλλαγής του ελληνικού πανεπιστημιακού συστήματος δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας. Ομως, η Ελλάδα δεν μπορεί να συνεχίσει να υφίσταται τη μετανάστευση εξαιρετικών μυαλών, και τα πανεπιστημιακά της ιδρύματα είναι έτοιμα για μεταρρύθμιση. Η «διεθνοποίηση» μπορεί να αποφέρει πραγματικά και διαρκή οφέλη στην ακαδημαϊκή ποιότητα και να καταστήσει την Ελλάδα νέο εκπαιδευτικό κόμβο για την περιοχή.
Ο κ. Κέβιν Φέδερστοουν είναι διευθυντής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου του London School of Economics.