Τον Οκτώβριο του 2020, η Βασιλική Ακαδημία των Επιστημών της Σουηδίας αποφάσισε το Νομπέλ Χημείας να αποδοθεί στις Εμανουέλ Σαρπεντιέρ και Τζένιφερ Α. Ντούντνα για την ανακάλυψη ενός από τα πιο σημαντικά εργαλεία της γονιδιακής τεχνολογίας: το «μοριακό ψαλίδι» CRISPR/Cas9, με το οποίο οι επιστήμονες μπορούν κατά βούληση και με εξαιρετικά υψηλή ακρίβεια να τροποποιήσουν το DNA ζώων, φυτών και μικροοργανισμών. Οπως αναφερόταν στη σχετική ανακοίνωση, αυτή η τεχνολογία έχει επαναστατικό αντίκτυπο στις βιοεπιστήμες, συμβάλλει σε νέες θεραπείες για τον καρκίνο και μπορεί να κάνει πραγματικότητα το όνειρο της θεραπείας κληρονομικών ασθενειών. Η ανακάλυψη είχε γίνει το 2012. Εντεκα χρόνια μετά εγκρίθηκε από τον Αμερικανικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων FDA, και τον αντίστοιχο Οργανισμό του Ηνωμένου Βασιλείου MHRA η πρώτη θεραπεία νόσου που βασίζεται σε αυτή τη νέα γονιδιακή τεχνολογία: η Casgevy, η οποία αφορά τη θεραπεία της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας, με προοπτικές να λάβει σύντομα έγκριση και για τη θαλασσαιμία.
Τα αποτελέσματα από τη θεραπεία Casgevy, σύμφωνα με τις κλινικές μελέτες, είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικά. Πάνω από 95% των ασθενών με σοβαρή δρεπανοκυτταρική αναιμία που έλαβαν τη θεραπεία, έπαψαν να χρειάζονται μεταγγίσεις και σταμάτησαν να έχουν φλεβοαποφρακτικές κρίσεις, που οφείλονται στην απόφραξη μικρών αγγείων και που εκδηλώνονται με έντονους πόνους κυρίως στα οστά ή με οξύ θωρακικό σύνδρομο. Στον αντίποδα, πρόκειται για μία επίπονη, χρονοβόρο –απαιτεί νοσηλεία 1-2 μηνών– και με κινδύνους διαδικασία για τον ασθενή, καθώς σε ένα βαθμό προσομοιάζει σε αυτήν της μεταμόσχευσης μυελού των οστών. Επίσης, είναι ιδιαίτερα υψηλού κόστους. Ενδεικτικά στις ΗΠΑ η θεραπεία έχει κοστολογηθεί στα 2,2 εκατ. δολάρια ανά ασθενή. Η δρεπανοκυτταρική νόσος είναι μία από τις πιο συχνές γενετικές διαταραχές και μία χρόνια διά βίου νόσος. Στην πιο σοβαρή μορφή της –ομόζυγη δρεπανοκυτταρική αναιμία– παράγεται παθολογική αιμοσφαιρίνη S, που έχει ως αποτέλεσμα τη διαταραχή της μορφολογίας των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Το σχήμα τους μοιάζει με δρεπάνι, στερούνται πλαστικότητας, συγκολλώνται μεταξύ τους και αποφράσσουν τα μικρά αγγεία. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο Αντώνης Καττάμης, καθηγητής Παιδιατρικής Αιματολογίας – Ογκολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, υπεύθυνος της Μονάδας Αιματολογίας – Ογκολογίας της Α΄ Πανεπιστημιακής Κλινικής στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», ο οποίος συμμετέχει στη Συμβουλευτική Επιτροπή για την εν εξελίξει μελέτη που αφορά την εφαρμογή της θεραπείας σε ασθενείς με θαλασσαιμία, η καινούργια αυτή θεραπεία στοχεύει στη χρήση της μηχανής γονιδιακής τροποποίησης CRISPR Cas9 για την αύξηση της έκφρασης της εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Κατ’ ουσίαν αυτό επιτυγχάνεται με την αδρανοποίηση του γονιδίου BCL11a το οποίο στην ενήλικο ζωή του ανθρώπου αποσιωπά την έκφραση της εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Η νέα εμβρυϊκή αιμοσφαιρίνη που θα παραχθεί θα αντικαταστήσει την παθολογική αιμοσφαιρίνη S του ασθενούς. Η διαδικασία ξεκινάει με τη συλλογή αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων από τον ασθενή. Τα κύτταρα αποστέλλονται σε συγκεκριμένα εργαστήρια του εξωτερικού, όπου τροποποιούνται γενετικά. Οταν το παρασκεύασμα είναι έτοιμο, ο ασθενής εισάγεται σε μονάδα μεταμόσχευσης, όπου θα λάβει χημειοθεραπεία για την καταστροφή του μυελού (μυελοερημωτική θεραπεία). Εν συνεχεία θα του χορηγηθούν τα τροποποιημένα κύτταρα, τα οποία θα πολλαπλασιαστούν με στόχο την αναγέννηση του μυελού των οστών και την παραγωγή της εμβρυϊκής –και μη παθολογικής– αιμοσφαιρίνης.
«Τα αποτελέσματα της μελέτης ήταν πολύ ικανοποιητικά. Οι ασθενείς παρήγαγαν ικανοποιητικά επίπεδα αιμοσφαιρίνης που σε ποσοστό περίπου 50% ήταν εμβρυϊκή. Αυτά τα επίπεδα θεωρούνται ασφαλή και θεραπευτικά», σημειώνει ο κ. Καττάμης. Οπως αναφέρει, «από την άλλη, το κύριο πρόβλημα της θεραπείας είναι η τοξικότητά της, η οποία είναι αντίστοιχη με αυτή που απαντάται σε όσους υποβάλλονται σε προετοιμασία για μεταμόσχευση μυελού των οστών. Οι ασθενείς είναι ευαίσθητοι σε λοιμώξεις για μακρύ χρονικό διάστημα, μπορεί να κάνουν αιμορραγίες, να παρουσιάσουν υπογονιμότητα και προβλήματα από διάφορα όργανα όπως το ήπαρ. Ωστόσο για τους περισσότερους ασθενείς με σοβαρή νόσο είναι από τους βασικούς τρόπους ριζικής θεραπείας».
Τα αποτελέσματα από τις κλινικές μελέτες είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και αναμένεται να δοθεί άμεσα έγκριση και για ασθενείς με θαλασσαιμία.
Η συγκεκριμένη θεραπεία έχει ένδειξη για ασθενείς με σοβαρή δρεπανοκυτταρική νόσο με πολλές κρίσεις, οι οποίοι δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με άλλο τρόπο. Στην Ελλάδα, υπολογίζεται ότι περίπου 100 ασθενείς πάσχουν από την ομόζυγη δρεπανοκυτταρική αναιμία (επιπλέον 1.000 έχουν μικροδρεπανοκυτταρική αναιμία που είναι κατά κανόνα πιο ήπια μορφή της νόσου). Αντίστοιχα, περίπου 2.500 άτομα έχουν θαλασσαιμία. «Στη χώρα μας οι περισσότεροι ασθενείς, που είναι σε κίνδυνο για σοβαρές κρίσεις, υποβάλλονται σε μεταγγίσεις και κατά κανόνα ελέγχονται. Αρα στην παρούσα φάση δεν είναι μεγάλος ο αριθμός αυτών που θα μπορούσαν να υποβληθούν σε αυτή τη διαδικασία», επισημαίνει ο κ. Καττάμης. Αξίζει να σημειωθεί ότι κέντρα μεταμόσχευσης μυελού των οστών σε νοσοκομεία όπως το Λαϊκό, ο «Ευαγγελισμός», το «Αττικόν», το Παίδων «Αγία Σοφία», το «Παπανικολάου» Θεσσαλονίκης και τα πανεπιστημιακά Ηρακλείου και Ρίου, έχουν λάβει διαπίστευση από τον διεθνή αρμόδιο οργανισμό για να εφαρμόζουν κυτταρικές θεραπείες προηγμένης τεχνολογίας.
«Ανοίγει τον δρόμο»
Ο κ. Καττάμης τονίζει: «Η έγκριση της θεραπείας από τον FDA είναι σημαντική γιατί ανοίγει τον δρόμο για να έρθουν και άλλες θεραπείες. Μας δείχνει τη δυναμική και τις δυνατότητες μιας γονιδιακής τροποποίησης και πώς μπορούμε να επεμβαίνουμε στο γονιδίωμα για τη θεραπεία σοβαρών κληρονομικών νόσων. Σίγουρα υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να βελτιωθούν και ελπίζουμε ότι στο μέλλον θα γίνουν τροποποιήσεις στην παρούσα τεχνική που θα την κάνουν πιο προσιτή και σε βάθος χρόνου θα μειώσουν και το κόστος θεραπείας. Βέβαια έχουμε μπροστά μας έναν μακρύ χρονικό ορίζοντα παρακολούθησης για να είμαστε σίγουροι ότι δεν θα παρουσιαστούν δυσάρεστες επιπλοκές στο μέλλον».