Πότε ήταν η τελευταία φορά που διαβάσατε ένα άρθρο έως το τέλος; Οχι αλήθεια, προσπαθήστε να θυμηθείτε. Πότε κλικάρατε πάνω σε μια επιστημονική δημοσίευση; Πόσο συχνά ενημερώνεστε από τον τίτλο μιας είδησης και κάθε πότε μπαίνετε σε αντιπαράθεση με τον φίλο που ποστάρει νέα από ανυπόληπτα σάιτ; (Κάθε πότε κερδίζετε;) Στον καινούργιο ψηφιακό μας κόσμο, η ενημέρωση απαιτεί προσπάθεια, ικανότητες, αντοχή. Πόσοι τα διαθέτουν;
Ο όρος είναι ψηφιακός γραμματισμός ή ψηφιακός αλφαβητισμός και περιγράφει την ικανότητα εύρεσης, αξιολόγησης, χρήσης και δημιουργίας πληροφοριών με τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών και μέσων, αποτελεσματικά και υπεύθυνα. Οπως όμως λέει στην «Κ» ο Σταύρος Πιτσικάλης, μέλος του Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΙΠ) του Πανεπιστημίου Αιγαίου και τέως σύμβουλος Β΄ του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, μολονότι στη διάρκεια της πανδημίας έγιναν βήματα κυρίως από την πλευρά της πολιτείας, η Ελλάδα υπολείπεται σε σχέση με τους Ευρωπαίους εταίρους της στον ψηφιακό γραμματισμό.
Τα τελευταία διαθέσιμα επίσημα στοιχεία προκύπτουν από τον δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας (DESI) 2022 που καταγράφει την ψηφιακή πρόοδο των κρατών-μελών και δημοσιεύει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Ελλάδα κατατάσσεται 25η μεταξύ των 27 κρατών-μελών της Ε.Ε., έχοντας ωστόσο καταγράψει σημαντική πρόοδο τα προηγούμενα έτη σε ό,τι αφορά τη συνδεσιμότητα, την ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας, την ψηφιοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών, αλλά και τις ψηφιακές δεξιότητες του πληθυσμού. Το ποσοστό των πολιτών που διαθέτουν τουλάχιστον βασικές ψηφιακές δεξιότητες έχει αναρριχηθεί στο 52%, προσεγγίζοντας τον μέσο όρο της Ε.Ε. (54%). Στον γενικό πληθυσμό η Ελλάδα κατατάσσεται 22η μεταξύ των 27 των χωρών της Ε.Ε., ωστόσο στην ηλικιακή ομάδα 16-24 η Ελλάδα συγκαταλέγεται μεταξύ των πρωτοπόρων καθώς το 88% των νέων διαθέτουν τουλάχιστον βασικές ψηφιακές δεξιότητες, ποσοστό πολύ υψηλότερο από τον μ.ό. της Ε.Ε. (71%).
Οπως λέει όμως ο κ. Πιτσικάλης, με τον οποίο συζητήσαμε με αφορμή τη συμμετοχή του χθες το βράδυ στην εκδήλωση λήξης της έκθεσης «Fakeless» του Ινστιτούτου Γκαίτε, με θέμα τον ψηφιακό αλφαβητισμό των νέων στην Ελλάδα, η μάχη είναι καθημερινή και δύσκολη. «Παρότι έχουν γίνει βήματα, το τοπίο των μέσων ενημέρωσης και της πληροφόρησης είναι διαρκώς και ραγδαία μεταβαλλόμενο. Ο όγκος των πληροφοριών είναι τόσο μεγάλος που ο πολίτης σήμερα δεν είναι σε θέση να τις ελέγξει ώστε να ζει με αυτοπεποίθηση, να είναι ενημερωμένος και να ασκεί κριτική». Οσο περισσότερα κείμενα παρελαύνουν από μπροστά μας, τόσο λιγότερο διαβάζουμε. «Από τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που έχουμε να διαχειριστούμε μένουμε στους τίτλους. Δύσκολα μας τραβάει για παράδειγμα ένα επιστημονικό άρθρο».
Η έλλειψη εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας επηρεάζει διαφορετικές ηλικιακές ομάδες. Αν και η νεότερη γενιά έχει συχνά μεγαλύτερη εξοικείωση και άνεση με την τεχνολογία, τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα διαθέτουν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία ζωής. Συνήθως καταναλώνουν τις ειδήσεις και τα μέσα επικοινωνίας πιο χαλαρά και συγκρατημένα. Σύμφωνα με τον ίδιο, για την αντιμετώπιση των προκλήσεων είναι απαραίτητη η συσπείρωση πολιτείας και κοινωνίας και η ενεργοποίηση της οικογένειας. «Οι γονείς θα πρέπει να παραμένουν ενημερωμένοι, να συμμετέχουν σε δράσεις μάθησης, ώστε να υποστηρίζουν τα παιδιά τους». Ο ψηφιακός γραμματισμός «χτίζεται» από νωρίς.
Αυτό τονίζει μιλώντας στην «Κ» και η Ιλόνα-Ελευθερία Ουασίτσα, επιστημονική συνεργάτις του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που ειδικεύεται στον ψηφιακό μετασχηματισμό και θα συμμετείχε επίσης στην προγραμματισμένη για χθες το βράδυ εκδήλωση στο Ινστιτούτο Γκαίτε. «Βασικό στοιχείο στα προγράμματά μας είναι η ικανότητα των συμμετεχόντων φοιτητών να αναζητούν και να αξιολογούν την πληροφορία που χρησιμοποιούν στις εργασίες τους αποτελεσματικά και υπεύθυνα», λέει στην «Κ». «Ωστόσο διακρίνουμε μια δυσκολία στους φοιτητές να αξιολογήσουν μια πηγή την οποία μελετούν». Οπως λέει, η εμφάνιση της τεχνητής νοημοσύνης και του ChatGPT έχει παίξει καταλυτικό ρόλο. «Σε έρευνα που πραγματοποιούμε διαπιστώνουμε ότι μεγάλο μέρος των φοιτητών έχουν χρησιμοποιήσει την τεχνητή νοημοσύνη χωρίς να αξιολογούν τις απαντήσεις που λαμβάνουν με αποτέλεσμα να καταχωρίζονται στις εργασίες και πληροφορίες μη αληθείς αλλά και πηγές μη αξιόπιστες».
Μετά την πανδημία και την έξαρση της παραπληροφόρησης στο Διαδίκτυο, οι ειδικοί παροτρύνουν τους φοιτητές να αναζητούν πρόσθετες πηγές, να αναζητούν τις πηγές της κάθε πληροφορίας. «Ιδίως σε επίπεδο επιστημονικών εργασιών, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναφέρονται πηγές όντως επιστημονικές και όχι να προέρχονται από οπουδήποτε στο Διαδίκτυο. Κι όμως υπάρχει μέρος φοιτητών που τεκμηριώνει κάτι με πηγή τη Wikipedia. (Σ.σ. Ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια τα λήμματα της οποίας τροποποιούνται από τους ίδιους τους χρήστες.) Πρόκειται για χρήσιμο εργαλείο, το οποίο όμως δεν αποτυπώνει τεκμηριωμένα μια έγκυρη πληροφορία».
Οπως υπογραμμίζει όμως η κ. Ουασίτσα, όπως και ευρύτερα στην κοινωνία έτσι και στα πανεπιστήμια έχει κυριαρχήσει η άποψη «το διάβασα, άρα ισχύει». Μια αθώα φράση, που όμως με τις εξελίξεις σε διάφορα μέτωπα της Ευρώπης αλλά και του κόσμου ακούγεται απειλητική. Η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας δεν είναι απλώς ένα ακόμα asset για το βιογραφικό αλλά κομβικής σημασίας για την προστασία της δημοκρατίας, του πλουραλισμού και της ποικιλομορφίας.